Ησίοδος, ο εμπνευσμένος γεωργός

Μέτρα φυλάσσεσθαι· καιρός δ᾽ επί πάσιν άριστος.
Κρατάτε το μέτρο. Και υπάρχει η κατάλληλη στιγμή για όλα.
— Έργα και Ημέραι -694

Ησίοδες μυθολογικές καλλιέργειες

Ο πατέρας του Ησιόδου, που ζούσε από τη ναυσιπλοΐα, μετανάστευσε λόγω ενδείας από την αιολική Κύμη και εγκαταστάθηκε στη βοιωτική ’σκρα, όπου γεννήθηκαν ο Ησίοδος και ο αδερφός του ο Πέρσης.
 Όταν ο Ησίοδος έβοσκε τα πρόβατά του στις πλαγιές του Ελικώνα, του συνέβη κάτι το παράδοξο: του εμφανίστηκαν οι Μούσες που του έδωσαν ένα κλαδί δάφνης και του δίδαξαν να τραγουδάει όμορφα, έτσι ώστε να μιλάει με θεσπέσια φωνή για τα περασμένα και τα μελλοντικά. Ο Ησίοδος ακολούθησε το κάλεσμά τους, παρουσιάστηκε ως τραγουδιστής, ως ραψωδός, όπως για παράδειγμα στους αγώνες προς τιμήν του νεκρού βασιλιά Αμφιδάμαντα στη Χαλκίδα της Εύβοιας, όπου κέρδισε ένα χάλκινο τρίποδα, τον οποίο αφιέρωσε ως ευχαριστία στις Μούσες. Ο Ησίοδος έγινε το πιο φημισμένο τέκνο της πόλης και οι κάτοικοι, για να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους, ανέγειραν αργότερα προς τιμήν του έναν ανδριάντα του στο ιερό των Μουσών.
Ο ανδριάντας ωστόσο δεν απεικονίζει τον Ησίοδο με ένα κλαδί δάφνης παρά με μια κιθάρα στα γόνατα, παρόλο που αυτός δεν απήγγελλε τα ποιήματά του με μουσική συνοδεία αλλά κρατώντας το κλαδί δάφνης στο χέρι.
Ο Ησίοδος θεωρείται, μαζί με τον Όμηρο, ως ο πιο σημαντικός επικός ποιητής της Προκλασικής περιόδου.
 Το Έργα και Ημέραι είναι ένα διδακτικό έπος. Σύμφωνα με μία πιθανώς φανταστική ιστορία, ο Ησίοδος και ο αδερφός του ο Πέρσης ήρθαν σε νομική σύγκρουση για την κληρονομιά του πατέρα τους. Μπορεί ο Ησίοδος να ήταν επηρεασμένος από κείμενα της Εγγύς Ανατολής, όπου είναι συνηθισμένες τέτοιες ιστορίες, όπως για παράδειγμα η φιλονικία μεταξύ των αδερφών, του «καλού» και του «κακού».
Ο Ησίοδος παρουσιάζει τον εαυτό του στο ποίημα ως χωρικό, που με τη γυναίκα του, τα παιδιά του και τους υποτακτικούς του καλλιεργεί ένα δικό του αγρόκτημα. Δεν μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά το αν ο Ησίοδος ανήκε ο ίδιος σ' αυτή την τάξη των χωρικών ή αν στο έργο αυτό διάλεξε τον κόσμο των χωρικών ως θέμα του, παρατηρώντας τον από μια ανώτερη κοινωνική θέση. Ωστόσο, κάνει εντύπωση το ότι το δεύτερο μεγάλο έργο του, η Θεογονία, δε χαρακτηρίζεται από αυτό το αγροτικό υπόβαθρο.
Τα ομηρικά έπη Ιλιάδα και Οδύσσεια αντικατοπτρίζουν κυρίως τον κόσμο των ευγενών. Εξαίρουν τους βασιλείς, τα πολεμικά τους κατορθώματα και τις ηρωικές τους μονομαχίες, εξυμνούν τις επισκέψεις βασιλέων άλλων πόλεων στα παλάτια τους, τα πολύτιμα δώρα φιλοξενίας που αντάλλασσαν, τα κοινά γεύματα που τους ετοίμαζαν οι σκλάβοι και οι υπηρέτες.
Αντίθετα, το Έργα και Ημέραι του Ησιόδου πραγματεύεται τον κατά πολύ λιτότερο τρόπο ζωής του αγροτικού κόσμου. Οι χωρικοί ζουν με το φόβο μήπως οι προμήθειές τους δεν επαρκέσουν για ολόκληρο το έτος, μήπως καταστραφεί η σοδειά τους από την κακοκαιρία ή την ξηρασία ή μήπως άγρια ζώα κατασπαράξουν τα κατοικίδιά τους. Η επιβίωσή τους απειλείται συνεχώς και οι ίδιοι διατρέχουν τον κίνδυνο να υποβαθμιστούν σε κάποια κατώτερη κοινωνική τάξη. Λόγω ακριβώς αυτής της οπτικής του γωνίας, που διαφέρει ουσιαστικά από εκείνη των ομηρικών επών, το Έργα και Ημέραι μάς επιτρέπει να συμπληρώσουμε και να διορθώσουμε την εικόνα μας για την κοινωνία και τη δομή της, τον τρόπο ζωής και την καθημερινότητα τον 8ο και 7ο αιώνα π.Χ. Ο Ησίοδος δεν καθιστά απλώς την αγροτική κοινωνία υπόβαθρο του διδακτικού του ποιήματος, αλλά καταγράφει και τα διάφορα γλωσσικά εκφραστικά της μέσα και γι' αυτό αποτελεί άμεση μαρτυρία για την αγροτική κοινωνία του 7ου αιώνα π.Χ.
Παρόλο που το Έργα και Ημέραι έχει τη μορφή των επικών εξαμέτρων, περιέχει ωστόσο και πολυάριθμα σύντομα γνωμικά, χαρακτηριστικά για τις αγροτικές κοινωνίες, που σπάνια διαθέτουν γραπτές μαρτυρίες. Παρ' όλα αυτά η αγροτική κοινότητα προσπαθεί να διασφαλίσει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, να καθιερώσει κανόνες συμβίωσης και να τους καταστήσει δεσμευτικούς για όλους τους χωρικούς. Αυτό επιτυγχάνεται με τα γνωμικά, που παρατίθενται σε κάθε ευκαιρία, και που, επειδή μεταφέρονται σχετικά απαράλλακτα από γενιά σε γενιά, συντηρούν ένα κοινό εμπειρικό υπόβαθρο. Γι' αυτό το λόγο τέτοιου είδους κοινωνίες ονομάζονται και «παραδοσιακές κοινωνίες».

  Eργογραφία (ακολουθεί τα γλωσσικά και μετρικά πρότυπα του ηρωικού έπους)
 1. Θεογονία (1.022 εξάμετροι στίχοι). Αναφέρεται στη γενεαλογία των θεών και τη δημιουργία του κόσμου. Το ποίημα παρουσιάζει το μύθο της διαδοχής (Οὐρανός - Κρόνος - Ζεύς), τη γένεση των κοσμικών στοιχείων [Χάος, Τάρταρος, Ἔρως, Ἔρεβος (=σκοτάδι), Γαῖα, Νύξ, Αἰθήρ, Πόντος], τη γέννηση των Τιτάνων και την Τιτανομαχία. Κυριαρχεί η τριαδική αρχή: το Χάος, η Γῆ και ο Ἔρως, που απαρτίζουν το κοσμολογικό τρίγωνο, σε αντίθεση προς το θεογονικό (Oυρανός-Kρόνος-Δίας), ενώ η μεγάλη μορφή του Διὸς αποτελεί το βασικό άξονα. Δίπλα στην ισόρροπη εξουσία του Δία παραστέκεται η Δίκη (= δικαιοσύνη), κόρη του Δία και της Θέμιδας, αδελφή της Eιρήνης και της Eυνομίας. O Δίας εγκαινιάζει την τάξη έναντι της αταξίας που εκπροσωπούσαν οι σκοτεινές δυνάμεις του παρελθόντος, οι οποίες τελικά συντρίβονται από αυτόν.
 2. Ἔργα καὶ Ἡμέραι (828 εξάμετροι στίχοι). Είναι το γνωστότερο διδακτικό επικό ποίημα και αφορμάται από τη φιλονικία του ποιητή με τον αδελφό του εξαιτίας δικαστικής διαμάχης για την πατρική κληρονομιά. Βασικά θέματα των Ἔργων είναι η ἔρις (= διχόνοια) με τις δύο όψεις της, καλή και κακή, το δίκαιο και η εργασία, θεματική η οποία υπαγορεύει και τον τίτλο του έπους.
Το ποίημα αρχίζει με την επίκληση των Πιερίδων Μουσών (για να τον εμπνεύσουν) και τον ύμνο στον ύψιστο θεό, το Δία· στη συνέχεια, στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό (στ. 11-382), ο ποιητής απευθυνόμενος στον αδελφό του, Πέρση, με μυθικές διηγήσεις (μύθοι του Προμηθέα, της Πανδώρας, των πέντε γενών) προσπαθεί να απαντήσει σε ερωτήματα σχετικά με τη δομή της κοινωνίας των ανθρώπων,τις ηθικές υποχρεώσεις, την προέλευση του κακού στον κόσμο. Υπογραμμίζονται ιδιαίτερα οι αρετές που είναι χρήσιμες στον αγώνα της ζωής (οικονομία, προνοητικότητα, μέτρο και τάξη, κοινωνικότητα). Στο δεύτερο μέρος του έπους, το πρακτικό (στ. 383-828) δίνονται θρησκευτικές και ηθικές συμβουλές για τις ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ συγγενών, φίλων και γειτόνων, καθώς και συμβουλές για τη γεωργία, τη ναυτιλία και το εμπόριο, τις αίσιες και θεάρεστες ημέρες του μηνός.
 3. Ἀσπίς (480 εξάμετροι στίχοι). Περιγράφει τον αγώνα του Ηρακλή εναντίον του Κύκνου, γιου του Άρη, ληστή που εμπόδιζε τη μετάβαση των πιστών του Απόλλωνα στους Δελφούς. Ο Ησίοδος στην περιγραφή της ασπίδας του Ηρακλή μιμήθηκε τον Όμηρο (Σ Iλιάδας, ασπίδα του Αχιλλέα). Η διαφορά, όμως, στις δύο περιγραφές είναι φανερή· στην ασπίδα του ομηρικού ήρωα οι εικόνες προβάλλουν την πολυμορφία της ζωής, ενώ στην ασπίδα του Ηρακλή αποκαλύπτουν τη φρίκη του πολέμου και τους δαίμονες της καταστροφής, προβάλλοντας έτσι, αντιθετικά, την ειρηνική πλευρά της ζωής.
 4. Γυναικῶν Κατάλογος ἤ Hοῖαι [από τον τρόπο με τον οποίο άρχιζαν τα γενεαλογικά κεφάλαια του ποιήματος (ἤ οἵη= ή όπως εκείνη η γυναίκα που...), ως τρόπος μετάβασης σε άλλη ηρωίδα]. Το έργο αποτελούσε συνέχεια της Θεογονίας και σύγκριση ηρωίδων ανά δύο. Περιείχε κατάλογο γυναικών οι οποίες από θεούς γέννησαν ήρωες. Στον Ησίοδο αποδίδονται και μερικά άλλα ποιήματα, όπως Μεγάλαι Ἠοῖαι, Μελαμπόδεια, Εἰς ᾍδου Κατάβασις (Θησέως και Πειρίθου), Χείρωνος Υποθῆκαι, Γῆς περίοδος, Ἀστρονομία κ.ά. Έχουν σωθεί μόνο αποσπάσματα. ΙΙΙ. Χαρακτήρας του ησιόδειου έργου Ο Ησίοδος είναι η πρώτη ποιητική φωνή της ηπειρωτικής Ελλάδας· το έργο του μας διευκολύνει να γνωρίσουμε καλά τις ιδέες της εποχής του και τις αντιλήψεις σχετικά με τη φύση, τη γεωργική και αγροτική ζωή, την οικονομική κατάσταση, την κοινωνική διαστρωμάτωση. Γεωγραφικά και κοινωνικά ο Ησίοδος είναι ριζωμένος σε μια εποχή τελείως διαφορετική από τον ομηρικό κόσμο. Τα κοινωνικά θέματα απασχολούν κατά κύριο λόγο τη σκέψη του.
Ο ποιητής, αρνούμενος τη βία, προβάλλει τη δικαιοσύνη, που είναι ανώτερος τρόπος για τις σχέσεις με τους άλλους. Eξαίρεται η ιδέα της Δίκης (δικαιοσύνης), εκπροσωπούμενης από το Δία, η οποία, κατανικώντας την Ὕβριν (καταπάτηση δικαίου από τους δωροφάγους βασιλείς), τελικά υπερτερεί. Ο μύθος «Το γεράκι και το αηδόνι» (Ἔργα 202-212) εικονογραφεί τη σύγκρουση ανάμεσα στη δύναμη και τη δικαιοσύνη. Επιχειρεί να δώσει μια πρώτη γενεαλογία του πολιτισμού, διακρίνοντας πέντε γένη ανθρώπων (χρυσό, αργυρό, χάλκινο, ηρωικό, σιδερένιο), που έζησαν διαδοχικά πάνω στη γη και πορεύτηκαν από την ευτυχισμένη ζωή ως τη μεγάλη παρακμή· απαισιόδοξη αντίληψη που εικονογραφείται με την έκπτωση του ανθρώπου από την παραδείσια θέση στον επίμοχθο βίο. Η αρετή απασχολεί πολύ τον Ησίοδο («Μακρύς κι ανηφορικός ο δρόμος που οδηγεί σ' αυτήν», Ἔργα, 290). Ξεχωριστή θέση στο έργο του κατέχει η εργασία που φέρνει πλούτο, αρετή και τιμή. Η άποψη αυτή προκάλεσε έκπληξη στην εποχή του, γιατί τότε δεν αναγνώριζαν την εργασία ως ηθική αξία.
 Η πρωτοτυπία του Ησιόδου αναγνωρίστηκε πολύ στην αρχαιότητα: η ποίησή του διακρίνεται για την ατομικότητα, τη δύναμη της φαντασίας, τη θεματική ποικιλία· θεωρήθηκε πρόδρομος του αρχαϊκού λυρισμού και προάγγελος του θετικού και επιστημονικού πνεύματος· αποτελεί την αφετηρία για το μεταγενέστερο φιλοσοφικό στοχασμό, ο οποίος οδήγησε στον εξορθολογισμό της ελληνικής κοσμογονίας και κοσμολογίας.
 IV. Επίδραση Οι θρησκευτικές και κυρίως οι ηθικές αντιλήψεις του Ησιόδου για κοινωνική δικαιοσύνη επηρέασαν βαθιά τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, κυρίως τον Hράκλειτο, τον Παρμενίδη και τον Eμπεδοκλή, καθώς και τους λυρικούς ποιητές της αρχαϊκής εποχής, οι οποίοι επηρεασμένοι από τις νέες πολιτικοκοινωνικές συνθήκες θα προβάλουν το άτομο και τις αξίες του. Η εξατομίκευση της ησιόδειας ποίησης ασκεί επίδραση κατεξοχήν στον Aρχίλοχο. Ιδιαίτερα εκτιμήθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους (Καλλίμαχος, Aπολλώνιος ο Pόδιος). Τα έργα του άσκησαν μεγάλη επίδραση στη βουκολική ποίηση (Θεόκριτος ) και στη ρωμαϊκή λογοτεχνία (Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, Γεωργικὰ και Ἐκλογαὶ του Βιργιλίου). Ο Ασκραίος ποιητής έγινε πανελλήνιος και πανανθρώπινος. Η επίδρασή του συνεχίζεται ως τις μέρες μας (βλ. Κωστής Παλαμάς, «Ασκραίος»).

 Ἔργον δ' οὐδὲν ὄνειδος, ἀεργίη δέ τ' ὄνειδος. Ἔργα καὶ Ἡμέραι, στ. 311. 
 Το έργον ντροπή δεν έχει, ντροπή έχει η τεμπελιά.

Πηγές
Ησίοδος
Σχολικά Βιβλία