Η ιστορία των μετάλλων
Η έρευνά μου σχετικά με τα αρχαία μεταλλικά ευρήματα με οδήγησε και στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πολλές ήταν οι πληροφορίες που άντλησα και συνεχίζω να αντλώ από εκεί. Σχετικά με το σίδηρο, αλλά και τα άλλα αρχαία μέταλλα, πολύτιμες πληροφορίες μας δίνουν Όμηρος, ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ο Αισχύλος, ο Αριστοφάνης καθώς και πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς. Στα έπη του Ομήρου, τα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια, μαζί με τα συγκλονιστικά γεγονότα που διαδραματίζονται γύρω από τη μαρτυρική Τροία θα παρακολουθήσουμε και την ιστορία του σιδήρου σε όλες του τις μορφές, όπως μας την αποκαλύπτει ο μεγάλος μας ποιητής.
Ο Όμηρος, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ., εποχή κατά την οποία αναπτύσσεται αξιόλογη μεταλλουργία του σιδήρου. Η μαγική ιδιότητα του νέου αυτού μετάλλου να σκληραίνει με την ενανθράκωση και να μεταμορφώνεται στο σκληρό χάλυβα, ο οποίος γίνεται ακόμη πιο σκληρός με τη βαφή, έχει επηρεάσει τόσο βαθιά το μεγάλο μας ποιητή ώστε να τον αναφέρει στα έπη του. Ο Όμηρος όμως γνωρίζει ότι την εποχή που διαδραματίζεται ο Τρωικός πόλεμος κύριο υλικό για την κατασκευή όπλων και εργαλείων αποτελούσαν ο χαλκός και τα κράματά του (δηλαδή το κρατέρωμα ή ο μπρούντζος), ενώ ο σίδηρος ήταν γνωστός μόνο με τη μορφή κοσμημάτων και μάλιστα δαχτυλιδιών-σφραγίδων. Στους μακρινούς εκείνους χρόνους θεωρείται, όπως προαναφέραμε, ένα πολύτιμο μέταλλο, αφού η τιμή του ήταν έξι φορές ακριβότερη από εκείνη του αργύρου. Έτσι, ο ποιητής άλλοτε τον παρουσιάζει ως πολύτιμο μέταλλο και άλλοτε παρασυρμένος από τη δική του εποχή, τον αναφέρει ως ένα σκληρό όπλο ή εργαλείο. Αξίζει γι’ αυτό να σταχυολογήσουμε ιστορίες από την Ιλιάδα, όπου ο σίδηρος παρουσιάζεται άλλοτε με τη μία και άλλοτε με την άλλη μορφή του. Υπάρχει όμως και μια άλλη μορφή που αναφέρει ο Όμηρος, την οποία αξίζει να σημειώσω. Είναι η παρομοίωση της ψυχικής δύναμης των ηρώων του με τη δύναμη του σκληρού σιδήρου ή καλύτερα με εκείνη του ατσαλιού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι αρχαίοι συγγραφείς στα κείμενά τους δεν διαχωρίζουν με ξεχωριστό όρο το χαλκό από τον μπρούντζο, ή το σίδηρο από το χάλυβα, όπως γίνεται σήμερα. Όταν αναφέρονται στο χαλκό ή το σίδηρο εννοούν και τις άλλες τους μορφές. Για παράδειγμα, στην επιγραφή της Ελευσίνας (4ος αιώνας π.Χ.), η οποία αποτελεί ένα από αρχαιότερα ευρωπαϊκά πρότυπα, σε ένα σημείο του κειμένου αναφέρεται η σύνθεση που πρέπει να έχουν οι μπρούντζινοι σύνδεσμοι (εμπόλια και πόλοι) ανάμεσα στους σπονδύλους των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς: «Χαλκού δε εργάσεται Μαριέως, κεκραμένου την δωδεκάτην, τα ένδεκα μέρη χαλκού το δε δωδέκατον καττιτέρου». Εδώ φαίνεται καθαρά: ο χαλκός είναι στην πραγματικότητα κρατέρωμα (κοινώς μπρούντζος), αφού, όπως μας πληροφορεί η προδιαγραφή της ενεπίγραφης στήλης, είναι κράμα χαλκού και κασσιτέρου. Κι όμως τον αναφέρει απλώς ως χαλκό χωρίς διάκριση. Υπάρχει μόνο μία περίπτωση στην οποία ο Όμηρος χρησιμοποιεί έναν ή δύο όρους, με τους οποίους πιθανότατα αναφέρεται στο σκληρό χάλυβα. Αυτούς θα τους σχολιάσω με κάθε επιφύλαξη, γιατί ίσως στο μέλλον αποδειχθεί ότι πρόκειται πραγματικά για χάλυβα ή κάποιο άλλο ενδιαφέρον σκληρό υλικό.
Η κατοχή του σιδήρου ως ένδειξη πλούτου
Οι θεοί, όπως γνωρίζουμε, παρενέβαιναν με διάφορους τρόπους στον Τρωικό πόλεμο. Άλλοι υποστήριζαν τους Αχαιούς και άλλοι τους Τρωαδίτες. Σε κάποια φάση του πολέμου αποφάσισαν να απομακρυνθούν από το πεδίο των μαχών (Ραψωδία Ζ) και να αφήσουν τις δύο πλευρές στην τύχη τους. Τότε ακολούθησαν φονικές μάχες, στις οποίες οι Έλληνες[…] σκότωσαν πολλούς Τρωαδίτες. Σε μια από αυτές τις μάχες στα περίχωρα της Τροίας, ο Μενέλαος μετά από μια φοβερή καταδίωξη συλλαμβάνει ένα αρχοντόπουλο της Τροίας, τον Άδραστο. Εκείνος απελπισμένος πέφτει χάμω, αγκαλιάζει τα πόδια του Μενέλαου και τον θερμοπαρακαλεί: «Πιάσε με ζωντανό, γιε του Ατρέα και δέξου τα λύτρα που αξίζω. Πολλοί θησαυροί είναι φυλαγμένοι στου πλούσιου πατέρα μου, χαλκός, μάλαμα και δυσκολοδουλεμένο σίδερο…»
Είναι φανερό ότι εδώ ο σίδηρος μαζί με το χρυσό και το χαλκό αποτελούν ακριβά μέταλλα, τα οποία ο Άδραστος προσφέρει στο βασιλιά Μενέλαο, προκειμένου ο τελευταίος να τον λυπηθεί και να του χαρίσει τη ζωή. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει το σίδηρο «πολύκμητο», δηλαδή δυσκολοδούλευτο μέταλλο. Πράγματι, ο σίδηρος, και μάλιστα με τη μορφή του σκληρού χάλυβα την οποία στο επεισόδιο αυτό έχει κατά νου ο ποιητής, είναι ένα μέταλλο πολύ σκληρότερο από το χαλκό ή τον μπρούντζο και δύσκολα το κατεργάζεται ο μεταλλοτεχνίτης.
Ο Μενέλαος τελικά υποκύπτει στις εκλιπαρήσεις του Άδραστου και αποφασίζει να του χαρίσει τη ζωή. Ενώ όμως είναι έτοιμος να τον παραδώσει σε έναν ακόλουθό του για να τον οδηγήσει αιχμάλωτο στα αργίτικα καράβια, επεμβαίνει ο αδελφός του, ο Αγαμέμνονας. Οργισμένος του θυμίζει το κακό που έχουν προξενήσει οι Τρωαδίτες στο σπιτικό του και επιμένει ότι σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να χαρίσουν στο νεαρό τη ζωή. Έτσι, τελικά, ο Μενέλαος αναγκάζεται να απομακρύνει τον Άδραστο από τα πόδια του, που τα είχε αγκαλιασμένα και παρακαλούσε για τη ζωή του, και ο Αγαμέμνονας τον σκοτώνει αλύπητα με το δόρυ του. Άλλη μια σκηνή βαρβαρότητας του πολέμου την οποία ο Όμηρος παρουσιάζει με μεγάλη δεξιοτεχνία και δεν είναι τυχαίο ότι επιλέγει τον Αγαμέμνονα ως τον εκφραστή της. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνος, προκειμένου να ξεκινήσει ο στόλος των Αχαιών, δέχθηκε να θυσιάσει ακόμη και την κόρη του, την Ιφιγένεια. Η γυναίκα του, η Κλυταιμνήστρα, δικαιολογημένα τον μίσησε γι’ αυτό. Εξάλλου ο αυταρχισμός του χαρακτήρα του γίνεται επίσης φανερός όταν απαιτεί και τελικά παίρνει από τον Αχιλλέα την ωραία Βρισηίδα, γεγονός που ανάγκασε το μεγάλο ήρωα να απόσχει από τις μάχες, με αποτέλεσμα οι Αχαιοί να υποστούν μεγάλες συμφορές από τον Έκτορα και τους Τρωαδίτες.
Ο σίδηρος ως μέσο για την ανταλλαγή αγαθών και την απελευθέρωση αιχμαλώτων
Ο σίδηρος ως ακριβό μέταλλο χρησιμοποιείται στις εμπορικές συναλλαγές και στις ανταλλαγές προϊόντων, αλλά και αιχμαλώτων. Έτσι, στη ραψωδία Η (στ. 472-473), που έχει τίτλο «Έκτορος και Αίαντος μονομαχία», διαβάζουμε ότι οι Αχαιοί προμηθεύονταν κρασί από τη Λήμνο με αντάλλαγμα χαλκό και αστραφτερό σίδηρο.
Σε δύο άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιούν το σίδηρο μαζί με το χρυσό και το χαλκό ως ακριβά μέταλλα για την απελευθέρωση αιχμαλώτων. Στη ραψωδία Κ (στ. 379-380) ο Όμηρος περιγράφει τη συναρπαστική καταδίωξη ενός Τρωαδίτη, του Δόλωνα, γιου του κήρυκα Ευμήδη, από δύο πολύ γνωστούς μας ήρωες του Τρωϊκού πολέμου, τον Διομήδη και τον Οδυσσέα. Αξίζει όμως να αναφέρω εδώ τις αιτίες του κυνηγητού και της σύλληψης του Δόλωνα, καθώς και την προσφορά των παραπάνω μετάλλων από τον τελευταίο, προκειμένου να αποφύγει τη θανάτωσή του.
Όπως είδαμε νωρίτερα, ο Αχιλλέας πικραμένος από την αυταρχική και απρεπή στάση του Αγαμέμνονα αρνείται πεισματικά να λάβει μέρος στις μάχες με τους Τρωαδίτες και μάλιστα, παρά τις παρακλήσεις των παλιών φίλων και συναγωνιστών του να αλλάζει γνώμη, έχει αποφασίσει να επιστρέψει στην πατρίδα του τη Φθία. Με την εγκατάλειψη όμως του αγώνα από τον Αχιλλέα, οι Τρωαδίτες έχουν αναθαρρήσει και με επικεφαλής τον Έκτορα πολλαπλασιάζουν τις επιθέσεις τους ενάντια στους Αχαιούς, τους νικούν επανειλημμένα και προκαλούν τεράστιες ζημιές. Οι Αχαιοί απογοητευμένοι σκέπτονται σοβαρά να εγκαταλείψουν την πολιορκία της Τροίας και να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.
Αλλά ας έρθουμε στην περιγραφή της καταδίωξης και της σύλληψης του Δόλωνα. Είναι νύχτα. Έχει προηγηθεί μια μεγάλη φονική μάχη και οι Αχαιοί θέλουν να μάθουν ποιοι είναι οι επόμενοι στόχοι των εχθρών. Θα γυρίσουν στην πόλη τους, την Τροία, ή θα επιτεθούν και πάλι την επόμενη μέρα; Στέλνουν λοιπόν τον Διομήδη και τον Οδυσσέα να κατασκοπεύσουν τις κινήσεις και τους σκοπούς των αντιπάλων. Το ίδιο περίεργοι όμως είναι και οι Τρωαδίτες. Θα μείνουν οι Αχαιοί ή θα φύγουν τελικά και θα επιστρέψουν στις πατρίδες τους μετά τις μεγάλες συμφορές που είχαν υποστεί; Έτσι, και αυτοί ταυτόχρονα στέλνουν το σκληρό και πλούσιο Δόλωνα, για να συλλέξει πληροφορίες. Μέσα στην πυκνή νύχτα, ο Διομήδης και ο Οδυσσέας ακούν το θόρυβο που κάνει ο Δόλωνας περπατώντας ανάμεσα στους νεκρούς. Τον επισημαίνουν και κρύβονται ανάμεσα στους τελευταίους για να δουν αν σκοπός του άγνωστου Τρωαδίτη είναι να σκυλέψει τους νεκρούς ή να κατασκοπεύσει το δικό τους στρατόπεδο. Διαπιστώνουν ότι ο Δόλωνας κατευθύνεται προς το στρατόπεδό τους και τότε αποφασίζουν να τον συλλάβουν και να τον αναγκάσουν να τους δώσει τις πληροφορίες που χρειάζονται. Σηκώνονται, λοιπόν, αμέσως και μετά από ένα αγωνιώδες κυνηγητό τον συλλαμβάνουν. Ο Δόλωνας κάτωχρος από φόβο τούς παρακαλεί να μην τον σκοτώσουν και τους υπόσχεται ότι ο πλούσιος πατέρας του, ο Ευμήδης, θα τους δώσει άφθονα λύτρα, «γιατί (ο πατέρας του) έχει πολύ χαλκό, χρυσάφι και δυσκολοδούλευτο σίδερο». Όμως ο Διομήδης αφού πήρε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες τον θανάτωσε με το ξίφος του.
Μια παρόμοια περίπτωση χρησιμοποίησης του σιδήρου από αιχμάλωτο για την εξαγορά της ζωής του είναι εκείνη του Άδραστου, ο οποίος θερμοπαρακαλεί τον Μενέλαο να του χαρίσει τη ζωή και υπόσχεται ότι ο πατέρας του σε αντάλλαγμα θα του δώσει άφθονο χαλκό, χρυσό και δυσκολοδούλευτο σίδηρο («πολύκμητον σίδηρον»). Και στις δύο περιπτώσεις, ο Όμηρος εκφράζει με τρόπο συγκλονιστικό τον αποτροπιασμό του για τη σκληρότητα του πολέμου.
Αγών επιτάφιος ή άθλα επί Πατρόκλω.
Ο σίδηρος ως έπαθλο σε αθλητικούς αγώνες
Ο Αχιλλέας, όπως είδαμε και στην προηγούμενη παράγραφο, επιμένει να μη συμμετέχει στις μάχες. Ο Έκτορας, όμως, ως επικεφαλής των Τρώων εφορμά ενάντια στα οχυρά των Αχαιών και απειλεί να πυρπολήσει από στιγμή σε στιγμή τα καράβια τους, τα οποία προστατεύονται μόνο από μια μεγάλη τάφρο. Ο φόβος των Αχαιών είναι μεγάλος. Το στρατόπεδό τους κινδυνεύει σοβαρά. Ανάμεσα στους τραυματίες βρίσκονται ο Οδυσσέας, ο Διομήδης, ακόμη και ο Αγαμέμνονας, καθώς και πολλοί άλλοι. Σε μια τέτοια κρίσιμη στιγμή, ο Πάτροκλος παρουσιάζεται στον Αχιλλέα και τον θερμοπαρακαλεί να τον στείλει μαζί με το στρατό των Μυρμιδόνων να βοηθήσει τους Αχαιούς. «Δώσε μου τα δικά σου όπλα», του λέει, «για να τα φορέσω στους ώμους μου, μήπως και οι Τρώες, παρομοιάζοντάς με προς εσένα, αποσυρθούν από τον πόλεμο, οι δε πολεμικοί γιοι των Αχαιών ανακουφιστούν από την πίεση». Τελικά, ο Αχιλλέας πείθεται να στείλει στη μάχη τον αγαπημένο του φίλο, ο οποίος θα φορέσει τη δική του πανοπλία και περικεφαλαία. Στη μάχη θα είναι επικεφαλής των φιλοπόλεμων Μυρμιδόνων. Στη γιγάντια όμως αναμέτρηση που ακολουθεί αναμιγνύονται και οι θεοί. Ο Δίας, που κλίνει υπέρ των Τρωαδιτών, επιτρέπει στον Απόλλωνα να βοηθήσει τον Έκτορα. Πράγματι, ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο και ακολουθεί σκληρή μάχη γύρω από το σώμα του νεκρού. Τελικά, οι Μυρμιδόνες κατορθώνουν να το διασώσουν, να το πλύνουν και να το φέρουν πίσω στο στρατόπεδο του Αχιλλέα.
Ο Αχιλλέας απαρηγόρητος θρηνεί το χαμό του αγαπημένου του Πατρόκλου. Στη Ραψωδία Ψ της Ιλιάδας ο ήρωας οργανώνει επιτάφιους αγώνες προς τιμήν του αδικοσκοτωμένου συντρόφου, συναγωνιστή και φίλου του γι’ αυτό και η ραψωδία αυτή φέρει τον τίτλο «Αγών επιτάφιος ή Άθλα επί Πατρόκλω». Τα αθλήματα περιλάμβαναν αγωνίσματα δρόμου, πάλης, πυγμαχίας, ρίψης σφαίρας, ιππικούς αγώνες και διάφορα άλλα.
Πριν αρχίσουν οι αγώνες, ο Αχιλλέας έδωσε εντολή στους άντρες του να φέρουν μέσα από τα καράβια τα πλούσια βραβεία που θα προσφέρονταν στους νικητές. Ανάμεσα σ’ αυτά ήταν «... λεβέτια και τριπόδια κι άλογα και βόδια και μουλάρια,/ και ακόμα και σίδερο σταχτόμαυρο κι ωριοζωσμένες σκλάβες». Ο σίδηρος, όπως παρατηρούμε, παρουσιάζεται και πάλι ως ένα πολύτιμο μέταλλο και μαζί με το χρυσό και το χαλκό αποτελούν σημαντικό έπαθλο.
Σημειώνουμε και πάλι την αναφορά στις γυναίκες, οι οποίες αποτελούσαν ιδιοκτησία κάθε ηγεμόνα και τις διέθεταν μαζί με τα άλλα πλούσια δώρα. Στην περίπτωση των συγκεκριμένων επιτάφιων αγώνων ήταν ένα έπαθλο που θα το κέρδιζε ο νικητής ενός αθλήματος. Με την ευκαιρία αυτή αξίζει να αναφέρουμε ότι στο στίχο Ψ 702, ο Αχιλλέας, γιος του Πηλέα (από εδώ και ο χαρακτηρισμός Πηλείδης), όρισε ότι ο νικητής στην πάλη θα πάρει για έπαθλο ένα μεγάλο τρίποδα τον οποίο οι Αχαιοί θεωρούσαν ισότιμο με δώδεκα βόδια, ενώ μια γυναίκα θεωρούνταν «άξια» (στ. 705), δηλαδή ίσης αξίας, με τέσσερα μόνο βόδια...
Στο στίχο Ψ 826, ο Αχιλλέας ορίζει ως έπαθλο μια μάζα από σίδηρο, που, όπως λέει ο Όμηρος, ανήκε κάποτε στον Ηετίωνα και ο ήρωας τον απέκτησε αφού σκότωσε τον τελευταίο σε μια μάχη. Καλεί, λοιπόν, τους Αχαιούς να αγωνισθούν στη ρίψη του και όποιος τον πετάει πιο μακριά, αυτός θα τον κερδίσει. Μάλιστα, ο Όμηρος λέει ότι με τη συγκεκριμένη ποσότητα ο νικητής θα εξασφάλιζε σίδηρο για πέντε ολόκληρα χρόνια. Φαίνεται ότι αυτή η μάζα του σιδήρου ήταν τόσο μεγάλη σε ποσότητα και φυσικά τόσο βαριά, ώστε μονάχα ένας ομηρικός ήρωας μπορούσε να τη σηκώσει και να την πετάξει.
Ο Όμηρος αναφέρει ένα ακόμα σιδερένιο έπαθλο. Ο Αχιλλέας προσφέρει ως έπαθλο στους τοξευτές «μενεξεδί» σίδερο. Το χρώμα αυτό θυμίζει τη θερμική κατεργασία του χάλυβα, τη γνωστή βαφή. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσω ότι, μετά την απότομη ψύξη του πυρακτωμένου χάλυβα (από περίπου 800°C) μέσα στο νερό ή το λάδι, ο χάλυβας γίνεται πολύ σκληρός και ανάλογα με τις συνθήκες χάνει κατά μικρό ή μεγάλο ποσοστό την ελαστικότητά του, με κίνδυνο να σπάσει κατά τη χρήση του. Γι’ αυτό, ο τεχνίτης μετά τη βαφή αναθερμαίνει το χάλυβα σε μια σχετικά χαμηλή θερμοκρασία, η οποία κυμαίνεται από 300° μέχρι 400°C, οπότε παίρνει διάφορα χρώματα, όπως μενεξεδί, μελιτζανί και άλλα. Με τον τρόπο αυτόν ο χάλυβας παραμένει σκληρός, έχει όμως και την αναγκαία ελαστικότητα. Μάλλον αυτή τη θερμική κατεργασία έχει κατά νου ο Όμηρος όταν μιλάει για το ιώδες χρώμα του σιδήρου, ο οποίος σε αυτή τη μορφή αποτελεί και την πρώτη ύλη για να κατασκευάσουν τα πελέκια. Επομένως, ο τοξότης που θα πετύχαινε να χτυπήσει ένα περιστέρι που ήταν δεμένο με μια κλωστή από το κατάρτι ενός καραβιού θα κέρδιζε ως έπαθλο δέκα μεγάλα πελέκια, ενώ εκείνος που δεν θα πετύχαινε το περιστέρι αλλά την κλωστή θα κέρδιζε δέκα μικρά πελέκια.
Υ.Γ. Το έργο του Κου Βαρουφάκη είναι γεμάτο με χρήσιμες υποσημειώσεις οι οποίες κατευθύνουν τον αναγνώστη για την καλύτερη κατανόησή του.
Πηγή:* Το πανέμορφο και καλαίσθητο βιβλίο του επίκουρου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Κου Βαρουφάκη Γιώργου, Η ιστορία του σιδήρου από τον Όμηρο στον Ξενοφώντα, από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
Ο Όμηρος, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ., εποχή κατά την οποία αναπτύσσεται αξιόλογη μεταλλουργία του σιδήρου. Η μαγική ιδιότητα του νέου αυτού μετάλλου να σκληραίνει με την ενανθράκωση και να μεταμορφώνεται στο σκληρό χάλυβα, ο οποίος γίνεται ακόμη πιο σκληρός με τη βαφή, έχει επηρεάσει τόσο βαθιά το μεγάλο μας ποιητή ώστε να τον αναφέρει στα έπη του. Ο Όμηρος όμως γνωρίζει ότι την εποχή που διαδραματίζεται ο Τρωικός πόλεμος κύριο υλικό για την κατασκευή όπλων και εργαλείων αποτελούσαν ο χαλκός και τα κράματά του (δηλαδή το κρατέρωμα ή ο μπρούντζος), ενώ ο σίδηρος ήταν γνωστός μόνο με τη μορφή κοσμημάτων και μάλιστα δαχτυλιδιών-σφραγίδων. Στους μακρινούς εκείνους χρόνους θεωρείται, όπως προαναφέραμε, ένα πολύτιμο μέταλλο, αφού η τιμή του ήταν έξι φορές ακριβότερη από εκείνη του αργύρου. Έτσι, ο ποιητής άλλοτε τον παρουσιάζει ως πολύτιμο μέταλλο και άλλοτε παρασυρμένος από τη δική του εποχή, τον αναφέρει ως ένα σκληρό όπλο ή εργαλείο. Αξίζει γι’ αυτό να σταχυολογήσουμε ιστορίες από την Ιλιάδα, όπου ο σίδηρος παρουσιάζεται άλλοτε με τη μία και άλλοτε με την άλλη μορφή του. Υπάρχει όμως και μια άλλη μορφή που αναφέρει ο Όμηρος, την οποία αξίζει να σημειώσω. Είναι η παρομοίωση της ψυχικής δύναμης των ηρώων του με τη δύναμη του σκληρού σιδήρου ή καλύτερα με εκείνη του ατσαλιού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι αρχαίοι συγγραφείς στα κείμενά τους δεν διαχωρίζουν με ξεχωριστό όρο το χαλκό από τον μπρούντζο, ή το σίδηρο από το χάλυβα, όπως γίνεται σήμερα. Όταν αναφέρονται στο χαλκό ή το σίδηρο εννοούν και τις άλλες τους μορφές. Για παράδειγμα, στην επιγραφή της Ελευσίνας (4ος αιώνας π.Χ.), η οποία αποτελεί ένα από αρχαιότερα ευρωπαϊκά πρότυπα, σε ένα σημείο του κειμένου αναφέρεται η σύνθεση που πρέπει να έχουν οι μπρούντζινοι σύνδεσμοι (εμπόλια και πόλοι) ανάμεσα στους σπονδύλους των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς: «Χαλκού δε εργάσεται Μαριέως, κεκραμένου την δωδεκάτην, τα ένδεκα μέρη χαλκού το δε δωδέκατον καττιτέρου». Εδώ φαίνεται καθαρά: ο χαλκός είναι στην πραγματικότητα κρατέρωμα (κοινώς μπρούντζος), αφού, όπως μας πληροφορεί η προδιαγραφή της ενεπίγραφης στήλης, είναι κράμα χαλκού και κασσιτέρου. Κι όμως τον αναφέρει απλώς ως χαλκό χωρίς διάκριση. Υπάρχει μόνο μία περίπτωση στην οποία ο Όμηρος χρησιμοποιεί έναν ή δύο όρους, με τους οποίους πιθανότατα αναφέρεται στο σκληρό χάλυβα. Αυτούς θα τους σχολιάσω με κάθε επιφύλαξη, γιατί ίσως στο μέλλον αποδειχθεί ότι πρόκειται πραγματικά για χάλυβα ή κάποιο άλλο ενδιαφέρον σκληρό υλικό.
Η κατοχή του σιδήρου ως ένδειξη πλούτου
Οι θεοί, όπως γνωρίζουμε, παρενέβαιναν με διάφορους τρόπους στον Τρωικό πόλεμο. Άλλοι υποστήριζαν τους Αχαιούς και άλλοι τους Τρωαδίτες. Σε κάποια φάση του πολέμου αποφάσισαν να απομακρυνθούν από το πεδίο των μαχών (Ραψωδία Ζ) και να αφήσουν τις δύο πλευρές στην τύχη τους. Τότε ακολούθησαν φονικές μάχες, στις οποίες οι Έλληνες[…] σκότωσαν πολλούς Τρωαδίτες. Σε μια από αυτές τις μάχες στα περίχωρα της Τροίας, ο Μενέλαος μετά από μια φοβερή καταδίωξη συλλαμβάνει ένα αρχοντόπουλο της Τροίας, τον Άδραστο. Εκείνος απελπισμένος πέφτει χάμω, αγκαλιάζει τα πόδια του Μενέλαου και τον θερμοπαρακαλεί: «Πιάσε με ζωντανό, γιε του Ατρέα και δέξου τα λύτρα που αξίζω. Πολλοί θησαυροί είναι φυλαγμένοι στου πλούσιου πατέρα μου, χαλκός, μάλαμα και δυσκολοδουλεμένο σίδερο…»
Είναι φανερό ότι εδώ ο σίδηρος μαζί με το χρυσό και το χαλκό αποτελούν ακριβά μέταλλα, τα οποία ο Άδραστος προσφέρει στο βασιλιά Μενέλαο, προκειμένου ο τελευταίος να τον λυπηθεί και να του χαρίσει τη ζωή. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει το σίδηρο «πολύκμητο», δηλαδή δυσκολοδούλευτο μέταλλο. Πράγματι, ο σίδηρος, και μάλιστα με τη μορφή του σκληρού χάλυβα την οποία στο επεισόδιο αυτό έχει κατά νου ο ποιητής, είναι ένα μέταλλο πολύ σκληρότερο από το χαλκό ή τον μπρούντζο και δύσκολα το κατεργάζεται ο μεταλλοτεχνίτης.
Ο Μενέλαος τελικά υποκύπτει στις εκλιπαρήσεις του Άδραστου και αποφασίζει να του χαρίσει τη ζωή. Ενώ όμως είναι έτοιμος να τον παραδώσει σε έναν ακόλουθό του για να τον οδηγήσει αιχμάλωτο στα αργίτικα καράβια, επεμβαίνει ο αδελφός του, ο Αγαμέμνονας. Οργισμένος του θυμίζει το κακό που έχουν προξενήσει οι Τρωαδίτες στο σπιτικό του και επιμένει ότι σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να χαρίσουν στο νεαρό τη ζωή. Έτσι, τελικά, ο Μενέλαος αναγκάζεται να απομακρύνει τον Άδραστο από τα πόδια του, που τα είχε αγκαλιασμένα και παρακαλούσε για τη ζωή του, και ο Αγαμέμνονας τον σκοτώνει αλύπητα με το δόρυ του. Άλλη μια σκηνή βαρβαρότητας του πολέμου την οποία ο Όμηρος παρουσιάζει με μεγάλη δεξιοτεχνία και δεν είναι τυχαίο ότι επιλέγει τον Αγαμέμνονα ως τον εκφραστή της. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνος, προκειμένου να ξεκινήσει ο στόλος των Αχαιών, δέχθηκε να θυσιάσει ακόμη και την κόρη του, την Ιφιγένεια. Η γυναίκα του, η Κλυταιμνήστρα, δικαιολογημένα τον μίσησε γι’ αυτό. Εξάλλου ο αυταρχισμός του χαρακτήρα του γίνεται επίσης φανερός όταν απαιτεί και τελικά παίρνει από τον Αχιλλέα την ωραία Βρισηίδα, γεγονός που ανάγκασε το μεγάλο ήρωα να απόσχει από τις μάχες, με αποτέλεσμα οι Αχαιοί να υποστούν μεγάλες συμφορές από τον Έκτορα και τους Τρωαδίτες.
Ο σίδηρος ως μέσο για την ανταλλαγή αγαθών και την απελευθέρωση αιχμαλώτων
Ο σίδηρος ως ακριβό μέταλλο χρησιμοποιείται στις εμπορικές συναλλαγές και στις ανταλλαγές προϊόντων, αλλά και αιχμαλώτων. Έτσι, στη ραψωδία Η (στ. 472-473), που έχει τίτλο «Έκτορος και Αίαντος μονομαχία», διαβάζουμε ότι οι Αχαιοί προμηθεύονταν κρασί από τη Λήμνο με αντάλλαγμα χαλκό και αστραφτερό σίδηρο.
Σε δύο άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιούν το σίδηρο μαζί με το χρυσό και το χαλκό ως ακριβά μέταλλα για την απελευθέρωση αιχμαλώτων. Στη ραψωδία Κ (στ. 379-380) ο Όμηρος περιγράφει τη συναρπαστική καταδίωξη ενός Τρωαδίτη, του Δόλωνα, γιου του κήρυκα Ευμήδη, από δύο πολύ γνωστούς μας ήρωες του Τρωϊκού πολέμου, τον Διομήδη και τον Οδυσσέα. Αξίζει όμως να αναφέρω εδώ τις αιτίες του κυνηγητού και της σύλληψης του Δόλωνα, καθώς και την προσφορά των παραπάνω μετάλλων από τον τελευταίο, προκειμένου να αποφύγει τη θανάτωσή του.
Όπως είδαμε νωρίτερα, ο Αχιλλέας πικραμένος από την αυταρχική και απρεπή στάση του Αγαμέμνονα αρνείται πεισματικά να λάβει μέρος στις μάχες με τους Τρωαδίτες και μάλιστα, παρά τις παρακλήσεις των παλιών φίλων και συναγωνιστών του να αλλάζει γνώμη, έχει αποφασίσει να επιστρέψει στην πατρίδα του τη Φθία. Με την εγκατάλειψη όμως του αγώνα από τον Αχιλλέα, οι Τρωαδίτες έχουν αναθαρρήσει και με επικεφαλής τον Έκτορα πολλαπλασιάζουν τις επιθέσεις τους ενάντια στους Αχαιούς, τους νικούν επανειλημμένα και προκαλούν τεράστιες ζημιές. Οι Αχαιοί απογοητευμένοι σκέπτονται σοβαρά να εγκαταλείψουν την πολιορκία της Τροίας και να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.
Αλλά ας έρθουμε στην περιγραφή της καταδίωξης και της σύλληψης του Δόλωνα. Είναι νύχτα. Έχει προηγηθεί μια μεγάλη φονική μάχη και οι Αχαιοί θέλουν να μάθουν ποιοι είναι οι επόμενοι στόχοι των εχθρών. Θα γυρίσουν στην πόλη τους, την Τροία, ή θα επιτεθούν και πάλι την επόμενη μέρα; Στέλνουν λοιπόν τον Διομήδη και τον Οδυσσέα να κατασκοπεύσουν τις κινήσεις και τους σκοπούς των αντιπάλων. Το ίδιο περίεργοι όμως είναι και οι Τρωαδίτες. Θα μείνουν οι Αχαιοί ή θα φύγουν τελικά και θα επιστρέψουν στις πατρίδες τους μετά τις μεγάλες συμφορές που είχαν υποστεί; Έτσι, και αυτοί ταυτόχρονα στέλνουν το σκληρό και πλούσιο Δόλωνα, για να συλλέξει πληροφορίες. Μέσα στην πυκνή νύχτα, ο Διομήδης και ο Οδυσσέας ακούν το θόρυβο που κάνει ο Δόλωνας περπατώντας ανάμεσα στους νεκρούς. Τον επισημαίνουν και κρύβονται ανάμεσα στους τελευταίους για να δουν αν σκοπός του άγνωστου Τρωαδίτη είναι να σκυλέψει τους νεκρούς ή να κατασκοπεύσει το δικό τους στρατόπεδο. Διαπιστώνουν ότι ο Δόλωνας κατευθύνεται προς το στρατόπεδό τους και τότε αποφασίζουν να τον συλλάβουν και να τον αναγκάσουν να τους δώσει τις πληροφορίες που χρειάζονται. Σηκώνονται, λοιπόν, αμέσως και μετά από ένα αγωνιώδες κυνηγητό τον συλλαμβάνουν. Ο Δόλωνας κάτωχρος από φόβο τούς παρακαλεί να μην τον σκοτώσουν και τους υπόσχεται ότι ο πλούσιος πατέρας του, ο Ευμήδης, θα τους δώσει άφθονα λύτρα, «γιατί (ο πατέρας του) έχει πολύ χαλκό, χρυσάφι και δυσκολοδούλευτο σίδερο». Όμως ο Διομήδης αφού πήρε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες τον θανάτωσε με το ξίφος του.
Μια παρόμοια περίπτωση χρησιμοποίησης του σιδήρου από αιχμάλωτο για την εξαγορά της ζωής του είναι εκείνη του Άδραστου, ο οποίος θερμοπαρακαλεί τον Μενέλαο να του χαρίσει τη ζωή και υπόσχεται ότι ο πατέρας του σε αντάλλαγμα θα του δώσει άφθονο χαλκό, χρυσό και δυσκολοδούλευτο σίδηρο («πολύκμητον σίδηρον»). Και στις δύο περιπτώσεις, ο Όμηρος εκφράζει με τρόπο συγκλονιστικό τον αποτροπιασμό του για τη σκληρότητα του πολέμου.
Αγών επιτάφιος ή άθλα επί Πατρόκλω.
Ο σίδηρος ως έπαθλο σε αθλητικούς αγώνες
Ο Αχιλλέας, όπως είδαμε και στην προηγούμενη παράγραφο, επιμένει να μη συμμετέχει στις μάχες. Ο Έκτορας, όμως, ως επικεφαλής των Τρώων εφορμά ενάντια στα οχυρά των Αχαιών και απειλεί να πυρπολήσει από στιγμή σε στιγμή τα καράβια τους, τα οποία προστατεύονται μόνο από μια μεγάλη τάφρο. Ο φόβος των Αχαιών είναι μεγάλος. Το στρατόπεδό τους κινδυνεύει σοβαρά. Ανάμεσα στους τραυματίες βρίσκονται ο Οδυσσέας, ο Διομήδης, ακόμη και ο Αγαμέμνονας, καθώς και πολλοί άλλοι. Σε μια τέτοια κρίσιμη στιγμή, ο Πάτροκλος παρουσιάζεται στον Αχιλλέα και τον θερμοπαρακαλεί να τον στείλει μαζί με το στρατό των Μυρμιδόνων να βοηθήσει τους Αχαιούς. «Δώσε μου τα δικά σου όπλα», του λέει, «για να τα φορέσω στους ώμους μου, μήπως και οι Τρώες, παρομοιάζοντάς με προς εσένα, αποσυρθούν από τον πόλεμο, οι δε πολεμικοί γιοι των Αχαιών ανακουφιστούν από την πίεση». Τελικά, ο Αχιλλέας πείθεται να στείλει στη μάχη τον αγαπημένο του φίλο, ο οποίος θα φορέσει τη δική του πανοπλία και περικεφαλαία. Στη μάχη θα είναι επικεφαλής των φιλοπόλεμων Μυρμιδόνων. Στη γιγάντια όμως αναμέτρηση που ακολουθεί αναμιγνύονται και οι θεοί. Ο Δίας, που κλίνει υπέρ των Τρωαδιτών, επιτρέπει στον Απόλλωνα να βοηθήσει τον Έκτορα. Πράγματι, ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο και ακολουθεί σκληρή μάχη γύρω από το σώμα του νεκρού. Τελικά, οι Μυρμιδόνες κατορθώνουν να το διασώσουν, να το πλύνουν και να το φέρουν πίσω στο στρατόπεδο του Αχιλλέα.
Ο Αχιλλέας απαρηγόρητος θρηνεί το χαμό του αγαπημένου του Πατρόκλου. Στη Ραψωδία Ψ της Ιλιάδας ο ήρωας οργανώνει επιτάφιους αγώνες προς τιμήν του αδικοσκοτωμένου συντρόφου, συναγωνιστή και φίλου του γι’ αυτό και η ραψωδία αυτή φέρει τον τίτλο «Αγών επιτάφιος ή Άθλα επί Πατρόκλω». Τα αθλήματα περιλάμβαναν αγωνίσματα δρόμου, πάλης, πυγμαχίας, ρίψης σφαίρας, ιππικούς αγώνες και διάφορα άλλα.
Πριν αρχίσουν οι αγώνες, ο Αχιλλέας έδωσε εντολή στους άντρες του να φέρουν μέσα από τα καράβια τα πλούσια βραβεία που θα προσφέρονταν στους νικητές. Ανάμεσα σ’ αυτά ήταν «... λεβέτια και τριπόδια κι άλογα και βόδια και μουλάρια,/ και ακόμα και σίδερο σταχτόμαυρο κι ωριοζωσμένες σκλάβες». Ο σίδηρος, όπως παρατηρούμε, παρουσιάζεται και πάλι ως ένα πολύτιμο μέταλλο και μαζί με το χρυσό και το χαλκό αποτελούν σημαντικό έπαθλο.
Σημειώνουμε και πάλι την αναφορά στις γυναίκες, οι οποίες αποτελούσαν ιδιοκτησία κάθε ηγεμόνα και τις διέθεταν μαζί με τα άλλα πλούσια δώρα. Στην περίπτωση των συγκεκριμένων επιτάφιων αγώνων ήταν ένα έπαθλο που θα το κέρδιζε ο νικητής ενός αθλήματος. Με την ευκαιρία αυτή αξίζει να αναφέρουμε ότι στο στίχο Ψ 702, ο Αχιλλέας, γιος του Πηλέα (από εδώ και ο χαρακτηρισμός Πηλείδης), όρισε ότι ο νικητής στην πάλη θα πάρει για έπαθλο ένα μεγάλο τρίποδα τον οποίο οι Αχαιοί θεωρούσαν ισότιμο με δώδεκα βόδια, ενώ μια γυναίκα θεωρούνταν «άξια» (στ. 705), δηλαδή ίσης αξίας, με τέσσερα μόνο βόδια...
Στο στίχο Ψ 826, ο Αχιλλέας ορίζει ως έπαθλο μια μάζα από σίδηρο, που, όπως λέει ο Όμηρος, ανήκε κάποτε στον Ηετίωνα και ο ήρωας τον απέκτησε αφού σκότωσε τον τελευταίο σε μια μάχη. Καλεί, λοιπόν, τους Αχαιούς να αγωνισθούν στη ρίψη του και όποιος τον πετάει πιο μακριά, αυτός θα τον κερδίσει. Μάλιστα, ο Όμηρος λέει ότι με τη συγκεκριμένη ποσότητα ο νικητής θα εξασφάλιζε σίδηρο για πέντε ολόκληρα χρόνια. Φαίνεται ότι αυτή η μάζα του σιδήρου ήταν τόσο μεγάλη σε ποσότητα και φυσικά τόσο βαριά, ώστε μονάχα ένας ομηρικός ήρωας μπορούσε να τη σηκώσει και να την πετάξει.
Ο Όμηρος αναφέρει ένα ακόμα σιδερένιο έπαθλο. Ο Αχιλλέας προσφέρει ως έπαθλο στους τοξευτές «μενεξεδί» σίδερο. Το χρώμα αυτό θυμίζει τη θερμική κατεργασία του χάλυβα, τη γνωστή βαφή. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσω ότι, μετά την απότομη ψύξη του πυρακτωμένου χάλυβα (από περίπου 800°C) μέσα στο νερό ή το λάδι, ο χάλυβας γίνεται πολύ σκληρός και ανάλογα με τις συνθήκες χάνει κατά μικρό ή μεγάλο ποσοστό την ελαστικότητά του, με κίνδυνο να σπάσει κατά τη χρήση του. Γι’ αυτό, ο τεχνίτης μετά τη βαφή αναθερμαίνει το χάλυβα σε μια σχετικά χαμηλή θερμοκρασία, η οποία κυμαίνεται από 300° μέχρι 400°C, οπότε παίρνει διάφορα χρώματα, όπως μενεξεδί, μελιτζανί και άλλα. Με τον τρόπο αυτόν ο χάλυβας παραμένει σκληρός, έχει όμως και την αναγκαία ελαστικότητα. Μάλλον αυτή τη θερμική κατεργασία έχει κατά νου ο Όμηρος όταν μιλάει για το ιώδες χρώμα του σιδήρου, ο οποίος σε αυτή τη μορφή αποτελεί και την πρώτη ύλη για να κατασκευάσουν τα πελέκια. Επομένως, ο τοξότης που θα πετύχαινε να χτυπήσει ένα περιστέρι που ήταν δεμένο με μια κλωστή από το κατάρτι ενός καραβιού θα κέρδιζε ως έπαθλο δέκα μεγάλα πελέκια, ενώ εκείνος που δεν θα πετύχαινε το περιστέρι αλλά την κλωστή θα κέρδιζε δέκα μικρά πελέκια.
Υ.Γ. Το έργο του Κου Βαρουφάκη είναι γεμάτο με χρήσιμες υποσημειώσεις οι οποίες κατευθύνουν τον αναγνώστη για την καλύτερη κατανόησή του.
Πηγή:* Το πανέμορφο και καλαίσθητο βιβλίο του επίκουρου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Κου Βαρουφάκη Γιώργου, Η ιστορία του σιδήρου από τον Όμηρο στον Ξενοφώντα, από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
Η Εποχή του σιδήρου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Εδώ Ομηρούπολη Ονειρούπολη