Τεχνολογικά επιτεύγματα μέσα από τα Ομηρικά Έπη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. Εισαγωγή
2. Θέματα
3. Η Μεταλλουργία στην Ιστορία
4. Η ασπίδα του Αχιλλέα
5.  Η ασπίδα του Αίαντα
6. Κράνη
7. Χαλκός
8. Κασσίτερος
9. Σίδηρος
10. Τα πλοία του Οδυσσέα
11. Παραπομπές

Εισαγωγή

Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε πρωτίστως με τα τεχνολογικά επιτεύγματα των Αρχαίων Ελλήνων όπως αυτά αποκαλύπτονται μέσα από τα Ομηρικά Έπη. Στο ερώτημα αν υπάρχουν τέτοιες γνώσεις, η επιστημονική κοινότητα έως και μερικές δεκαετίες πριν, αν δεν απαντούσε αρνητικά ήταν εξόχως διστακτική. Το πλήθος των επιστημονικών γνώσεων αλλά και των τεχνικών επιτευγμάτων που περιγράφουν τόσο μα τόσο παραστατικά, αποδιδόταν περισσότερο στην ποιητική σύλληψη του ποιητή παρά στο γνωστικό του υπόβαθρο.

Σε μερικές περιπτώσεις επρόκειτο μόνον ίσως για σύλληψη μιας ιδέας που δεν πραγματώθηκε, όπως πχ. η «αναφορά» για τα χρυσά κορίτσια του Ηφαίστου, που αν και φτιαγμένα από άψυχη ύλη «δύναμιν έχουν και φωνήν , νουν έχουν εις τες φρένες, και τεχνουργήματα έμαθαν από τους αθανάτους» μας λέει ο Όμηρος στη Σ ραψωδία της Ιλιάδας. (Ιλ. Σ. 419-20) [1]. Σ΄ αυτόν ακριβώς τον στίχο  είδε ο Ισαάκ Ασίμωφ, ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας, τα πρώτα ρομπότ .Σε άλλες, όμως, περιπτώσεις η περιγραφή είναι τόσο λεπτομερής που είναι δυνατή η ανακατασκευή τους και εν συνεχεία η θεωρητική αλλά και πειραματική ανάλυση τους. Με όλα αυτά ασχολείται ένας νέος επιστημονικός κλάδος, η πειραματική αρχαιολογία. Ο σκοπός της είναι να διερευνήσει κατά πόσον θα μπορούσαν οι κάτοικοι μιας συγκεκριμένης περιοχής αλλά και σαφώς καθορισμένης εποχής να κατασκευάσουν τα εν λόγω τεχνουργήματα. Σαν παράδειγμα αναφέρουμε τις ασπίδες του Αχιλλέα και του Αίαντα και τη συμπεριφορά των τους κατά την μάχη. Είναι ευνόητο ότι τα εν λόγω σημεία στα Ομηρικά Έπη εντοπίστηκαν και μελετήθηκαν  από ειδικούς επιστήμονες και τεχνολόγους θετικής κατεύθυνσης που,όμως, είχαν ευρύτερα ενδιαφέροντα. Μια παρατήρηση είναι πως δεν ήταν  οι φιλόλογοι αυτοί που έδειξαν πρώτοι την ανάλογη προσοχή .

Όμως είναι προφανές ότι η διερεύνηση του γνωστικού περιεχομένου των Επών δεν μπορεί παρά να είναι έργο διεπιστημονικό. Και ότι τα εν λόγω σημεία δεν θα μπορούσαν να γίνουν αντιληπτά πριν από μερικές δεκαετίες λόγω ανεπαρκών γνώσεων. Για την ιστορία αναφέρω ότι η  πρώτη ιδέα για την διενέργεια διεπιστημονικής έρευνας για την τεχνολογία στον Όμηρο τέθηκε από τον Κ. Ζέγγελη στην μονογραφία του « Η επιστήμη της φύσεως παρ΄ Ομήρω» το 1891.

Θέματα

Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε

1 Με τις ασπίδες του Αχιλλέα και του Αίαντα,

2 με τα κράνη των πολεμιστών

3 με τα σημαντικότερα μέταλλα της εποχής και

4 με τη βαφή των πλοίων του Οδυσσέα.

Η Μεταλλουργία στην Ιστορία

Ας ρίξουμε μια ματιά στην ιστορία της μεταλλουργίας. Η επιστήμη των μετάλλων είναι στενά συνυφασμένη με την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Τα μέταλλα είναι αξιοθαύμαστα υλικά λόγω, κυρίως, των μηχανικών αλλά και των χημικών τους ιδιοτήτων. Πρωτίστως χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή κοσμημάτων, εργαλείων και όπλων. Η οικονομική και στρατιωτική ισχύς κρατών εξαρτάται και τώρα και στο παρελθόν, και από αυτά. Δηλαδή :

1) Από την άμεση ή έμμεση κατοχή των πρώτων υλών για την παραγωγή τους

2) από την τεχνογνωσία για την εξόρυξη τους και την παραγωγή τους και

3) από την επεξεργασία τους.

και κάτι ακόμη που πολλές φορές δεν το λαμβάνουμε υπ΄ όψιν.

4) Η χρήση τους ως νόμισμα άλλαξε δραματικά την οικονομική ιστορία και σφράγισε και σφραγίζει τις φάσεις ανάπτυξης των κοινωνιών.

Είναι δε, τόσο σημαντικά τα μέταλλα που καθόρισαν την ανθρώπινη ιστορία. Ο άνθρωπος μέχρι και την 6^η χιλιετία πΧ δεν χρησιμοποιούσε μέταλλα ούτε για εργαλεία ούτε για όπλα. Μόνον περιστασιακά είτε σαν κοσμήματα είτε σαν λατρευτικά αντικείμενα κάτι που συνεχίζει ακόμη και σήμερα . Οι εποχές αυτές είναι γνωστές ως παλαιολιθική και νεολιθική κατά σειρά. Από την 6^η με 5^η χιλιετία και μετά ξεκινά η εποχή των μετάλλων. Αν περιοριστούμε στους πολιτισμούς γύρω από την Μεσόγειο και την μέση ανατολή τότε διακρίνουμε τις παρακάτω εποχές.

5.000 πΧ μέχρι και το 3.000πΧ ,  εποχή χαλκού
3.000πΧ μέχρι και το 1.000πΧ,   εποχή του κρατερώματος και από το
1.000 πΧ μέχρι και σήμερα, εποχή του σιδήρου.Κρατέρωμα είναι η μείξη του χαλκού με άλλα μέταλλα και συγκεκριμένα με κασσίτερο ώστε να προκύψει ο μπρούντζος.

Τα μέταλλα αποτελούν στοιχεία μείζονος σημασίας της οικονομίας κύρους που περιγράφεται στα έπη. Οι αναφορές σε Φοίνικες εμπόρους που μετέφεραν μέταλλα αποτελεί την πρωιμότερη  βιβλιογραφική αναφορά στο εμπόριο μετάλλων.

Στις αρχαίες κοινωνίες εντοπίζονται δυο τύποι οικονομίας που αλληλοσυμπληρώνονται. Η οικονομία της επιβίωσης που βασίζεται στην ανταλλαγή αναγκαίων προϊόντων  και η οικονομία των δώρων.

Αλλά τι είναι εκείνο που δίνει αξία σε ένα αντικείμενο ώστε να το χρησιμοποιεί ένας πολιτισμός; Είναι η χρησιμότητά του; Ήταν πάντα χρήσιμο και σε όλους τους πολιτισμούς; Πάρτε παράδειγμα έναν χρυσό σταυρό  ή ένα χρυσό κόσμημα. Καμία αξία δεν θα είχε έξω από τα συγκεκριμένα πολιτισμικά, και επομένως, πνευματικά πλαίσια του συγκεκριμένου πολιτισμού. Η αξία του δεν έχει να κάνει τόσο με την κατασκευή του   όσο με τους συμβολισμούς που είναι συνδεδεμένο. Δεν υπάρχει ουσιαστική διάκριση μεταξύ τεχνολογίας και πνευματικού πολιτισμού. Γιατί να θεωρείται πνευματική  εργασία η τακτοποίηση λέξεων ώστε να προκύψει ένα ποίημα και όχι η σύλληψη και δημιουργία ενός εργαλείου; Αναρωτηθήκατε ποτέ πόση πνευματική εργασία κρύβεται στην παραγωγή του;

Κατά την Ομηρική εποχή η πολιτική και οικονομική ισχύς βρίσκεται στα χέρια της αριστοκρατικής τάξης που προσδιορίζεται από την κατοχή γης και αγαθών. Ο βασιλεύς/άναξ ήταν υποχρεωμένος να αποδεικνύει ότι ήταν ο πλέον ισχυρός μεταξύ των ευγενών. Αυτό το επιτύγχανε με την κατοχή αγαθών διαβίωσης αλλά και αγαθών που σκοπός τους ήταν να αποθησαυριστούν στο “κειμήλιον” (η αποθήκη των πολυτίμων αντικειμένων) που, συνήθως, τοποθετούνταν σε κάποιο μυστικό σημείο του ανακτόρου, μέχρι να ξαναδοθούν ως δώρα. Αυτά, πάλι, όσο περισσότερο άλλαζαν χέρια τόσο αύξανε η αξία τους. Η αξία τους δεν ήταν αφ΄ εαυτής αλλά προερχόταν απ΄ έξω, όπως και σήμερα στα έργα τέχνης. Η κατοχή των πολυτίμων αντικειμένων  επιτυγχάνονταν με δυο κυρίως τρόπους. Είτε με αρπαγή και πόλεμο είτε ως δώρα, όμως ποτέ με αγορά. Στην περίπτωση του πολέμου τα αγαθά των ηττημένων οικειοποιούνταν δια της βίας και γίνονταν σύμβολα νίκης, ενώ σε καιρό ειρήνης σύμβολα φιλίας. Στον Όμηρο συναντάμε πληθώρα τέτοιων αναφορών. Ο Αγαμέμνων προσφέρει στον Αχιλλέα δια του Οδυσσέα πολύτιμα δώρα σε ανταπόδοση για την επιστροφή του στη μάχη: «σε σένα ο Αγαμέμνων δίνει άξια δώρα αν ξεθυμώσεις…» (Ιλ. Ι 260-62) [2]. Τα δώρα αυτά ξαναδωρίζονται μέχρι που κατέληγαν δώρα θεών και αποσύρονταν από την κυκλοφορία. Ένα μεγάλο ποσοστό ήταν μεταλλικά αντικείμενα με σειρά σπουδαιότητας : χρυσά, αργυρά και μπρούντζινα. Ο Όμηρος αναφέρει και τον σίδηρο που όμως, πρόκειται για ειδική περίπτωση . Η αξία του ήταν μεγαλύτερη του αργύρου και ίσως και αυτού του χρυσού. Κατατάσσουμε τα μεταλλικά αγαθά σε τρεις κατηγορίες:

1) σε λειτουργικά αντικείμενα, μάλλον χάλκινα ή μπρούντζινα, για καθημερινή χρήση, όπως τρίποδες λέβητες κρατήρες, δοχεία ανάμειξης κ.α.

2) χρυσά αντικείμενα κυρίως για τελετουργικούς σκοπούς

3) όπλα. Η αξία των όπλων μάλιστα αύξανε αν προερχόταν από κάποιον ένδοξο πολεμιστή. Πχ το σκήπτρο του Δία που δόθηκε κληρονομιά στον Αγαμέμνονα (Ιλ Β 100-107) [3] , το δώρο του Μενέλαου στον Τηλέμαχο κ.α.

συνέχεια εδώ

Μία θαυμάσια μελέτη και έρευνα για την τεχνολογία και μεταλλουργία των Ομηρικών Επών του  Θεολόγη Ανδρονίδη
Χημικός του ΑΠΘ, Μεταπτυχιακές σπουδές στο Istituto Chimico Universita di Bologna, μέλος του ΔΣ της Εταιρείας Μελέτης και Έρευνας της Ιστορίας των Σερρών, τακτικός εισηγητής των Μαθημάτων Κλασσικής Παιδείας

Αστραία