Ο Τηλέμαχος γράφει στον Οδυσσέα

"Πατέρα μεγάλωσα"

Μουσική: Μίτζελος Αντώνης

Στίχοι : Ζιώγα Ελένη

Μου γράφεις για το αστέρι

στην πλώρη που 'χες δει

και στ' άγνωστα τα μέρη

τα βράδια σ' οδηγεί

Και 'γω φυλάω τ' αστέρι

στο γράμμα σου κρυμμένο

βήμα βήμα να μου δείχνει να πηγαίνω

και να 'μαι μεγάλωσα κι άλλαξα

κύμα κύμα να γυρίσεις περιμένω

Γύρνα να δεις όλα αυτά που μόνος μου μπόρεσα

εσύ δακρύζεις κρυφά κι εγώ δεν σε γνώρισα...

γύρνα να δείς μια αγκαλιά

για χάρη σου που άνοιξα

μη φοβάσαι όλα πέρασαν πια,

γαλήνεψε η θάλασσα

Μου λες για την Ινδία

για χώρες μακρινές

διαβάζεις Καββαδία στη βάρδια σου και κλαίς

σε μια φωτογραφία σε βλέπω καθισμένο

στο λιμάνι, στη Σαγκάη κουρασμένο

το βλέπω μεγάλωσες κι άλλαξες

στο λιμάνι γύρνα πάλι, περιμένω...

Πατέρα μεγάλωσα:

 Η συνέλευση των θεών, 

ο Τηλέμαχος και η Αθηνά/Μέντης 

(Από την Α΄ Γυμνασίου του Μουσικού Σχολείου Ρόδου )

    Η Αθηνά μεριμνά για τον Οδυσσέα στο συμβούλιο των θεών  κι αναλαμβάνει η ίδια να εκτελέσει το ένα μέρος της απόφασης. Κατεβαίνει η ίδια στην Ιθάκη για να παρακινήσει τον Τηλέμαχο να αναλάβει τις ευθύνες του.

    Πρόκειται για την πρώτη λίγο -πολύ  ιστορία ενηλικίωσης στα λογοτεχνικά χρονικά. Κι ως εκ τούτου αποφασίσαμε (με τα παιδιά κυρίως του Α2 κι εθελοντικά από τους μαθητές των άλλων δυο τμημάτων) να οπτικοποιήσουμε το γεγονός. 

Οι ζωγραφιές των παιδιών χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του βίντεο που ακολουθεί. Ως μουσική επένδυση προτιμήθηκε ένα  τραγούδι του Γιάννη Κότσιρα σε στίχους της Ελένης Ζιώγας και μουσική του Αντώνη Μίτζελου . Πρόκειται για το "Πατέρα μεγάλωσα". Είναι ένα τραγούδι  το οποίο αφηγείται μια παρόμοια ιστορία και μάλιστα πραγματική, καθώς οι στίχοι είναι εμπνευσμένοι από την ζωή του ίδιου του Κότσιρα, ο πατέρας του οποίου όντας ναυτικός έλειπε πολύ συχνά και για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αναγκάζοντάς τον να μάθει να ζει

 προσπαθώντας να διαχειριστεί την απουσία του  και τη λαχτάρα του.

 Όπως ο Τηλέμαχος.

(Παρόμοια εργασία μαθητών του Γυμνασίου Παραδεισίου

 από το σχολικό έτος 2010-111 μπορείτε να δείτε εδώ)

Πηγή

Εμπρός Μάρς

  Η αναγέννηση της φύσης γύρω μας είναι φανερή και όλοι καταλαβαίνουμε ότι έφθασε πια και εφέτος η άνοιξη. Σκέφθηκε όμως κανείς πότε ακριβώς αρχίζει η άνοιξη; Πολλοί θα πουν «την 1η Μαρτίου». Αλλοι θα πουν «στις 21 Μαρτίου», όπως συνήθως αναφέρεται στις στήλες των ωροσκοπίων που δημοσιεύονται στον Τύπο (αρχή του ζωδίου του Κριού). Οι αστρονόμοι όμως έχουν ορίσει με επιστημονική ακρίβεια την αρχή της άνοιξης: είναι η στιγμή όπου ο Ηλιος διασχίζει τον ουράνιο ισημερινό από το νότιο προς το βόρειο ημισφαίριο, περνώντας από ένα σημείο του ισημερινού που ονομάζεται εαρινό ισημερινό σημείο. Το 24ωρο κατά το οποίο συμβαίνει αυτό το γεγονός ονομάζεται εαρινή ισημερία, επειδή η διάρκειά του χωρίζεται εξίσου ανάμεσα σε ημέρα και σε νύκτα. Εαρινή ισημερία δεν είναι πάντοτε η ίδια ημέρα, εξαρτάται από το συγκεκριμένο έτος. Κατά τα δίσεκτα έτη, όπως ήταν το 1996, ο Ηλιος διέρχεται από το εαρινό ισημερινό σημείο στις 10.00 το πρωί ώρα Ελλάδος της 20ής Μαρτίου. Εφέτος πέρασε έξι ώρες αργότερα, στις 4.00 το απόγευμα. Του χρόνου θα περάσει στις 10.00 το βράδυ και το 1999 στις 2.00 το πρωί της 21ης Μαρτίου. Εύκολα παρατηρεί κανείς ότι κάθε χρόνο το φαινόμενο αυτό συμβαίνει έξι ώρες αργότερα. Ετσι λοιπόν θα περίμενε ότι το έτος 2000 ο Ηλιος θα περνούσε από το εαρινό ισημερινό σημείο στις 10.00 το πρωί της 21ης Μαρτίου ­ και αυτό θα συνέβαινε όντως αν το 2000 ήταν ένα κοινό έτος. Επειδή όμως το 2000 είναι δίσεκτο, θα έχει παρεμβληθεί μία επιπλέον ημέρα στον Φεβρουάριο, οπότε η ημέρα της εαρινής ισημερίας θα είναι και πάλι η 20ή Μαρτίου, αρχίζοντας έναν καινούργιο τετραετή κύκλο.
Την εποχή όπου ορίστηκαν για πρώτη φορά οι ζωδιακοί αστερισμοί, περί το 1000 π.Χ., το εαρινό ισημερινό σημείο βρισκόταν ακριβώς στην αρχή του Κριού και έτσι ο αστερισμός αυτός είναι στενά συνδεδεμένος με την αρχή της άνοιξης. Από εκείνη την εποχή όμως η κατάσταση έχει αλλάξει, λόγω του ότι ο άξονας περιστροφής της Γης αλλάζει θέση από χρόνο σε χρόνο. Για τον λόγο αυτόν ο βόρειος πόλος της ουράνιας σφαίρας βρίσκεται κάθε φορά κοντά σε διαφορετικά αστέρια: το 1000 π.Χ., όταν ορίστηκαν τα ζώδια, βρισκόταν κοντά στον αστέρα α Δράκοντα, τη σημερινή εποχή βρίσκεται κοντά στον γνωστό μας Πολικό Αστέρα, ενώ 14.000 χρόνια από σήμερα θα βρίσκεται κοντά στην περιοχή του Βέγα της Λύρας. Για τον ίδιο λόγο έχει αλλάξει και η θέση του σημείου γ, που σήμερα βρίσκεται στον ζωδιακό αστερισμό των Ιχθύων. Επομένως στις 20 Μαρτίου ο Ηλιος βρισκόταν ακόμη στους Ιχθύς και θα παραμείνει εκεί ώς τις 16 Απριλίου. Στη συνέχεια θα διασχίσει τον Κριό από τις 16 Απριλίου ώς τις 13 Μαΐου.
Οι ρίζες του Κριού, όπως και των περισσότερων ζωδιακών αστερισμών, βρίσκονται στους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής. Φαίνεται ότι ο αστερισμός είχε εισαχθεί στον ζωδιακό κύκλο από τους Βαβυλωνίους και πολύ σύντομα είχε υιοθετηθεί από τους άλλους λαούς της περιοχής. Π.χ., ο εβραϊκός μήνας Νισάν και ο ασσυριακός Νισανού, που αντιστοιχούσαν στους δικούς μας μήνες Μάρτιο - Απρίλιο, ήταν αφιερωμένοι στον Κριό. Ο Αλμπουμασάρ, αστρονόμος του 9ου αιώνα από το Τουρκεστάν, αποδίδει το γεγονός αυτό στην παλιά δοξασία των λαών της Μέσης Ανατολής ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε όταν οι τότε γνωστοί πλανήτες βρίσκονταν στον αστερισμό του Κριού και ότι θα καταστρεφόταν όταν συγκεντρώνονταν και πάλι στην άκρη του αστερισμού των Ιχθύων.
Παρ' όλο που ο Κριός, όπως και οι περισσότεροι ζωδιακοί αστερισμοί, φαίνεται ότι έχει τις ρίζες του στη Μεσοποταμία, οι αρχαίοι Ελληνες, με τη μυθοπλαστική τους δύναμη, συνέδεσαν το όνομά του με τη δική τους μυθολογία και ειδικότερα με τον μύθο της Αργοναυτικής Εκστρατείας. Κατά τους αρχαίους Ελληνες λοιπόν ο αστερισμός του Κριού παριστάνει το κριάρι που πήρε τον Φρίξο και την Ελλη μακριά από το βασίλειο του πατέρα τους, Αθάμαντα. Η σύνδεση ήταν τόσο πετυχημένη ώστε ο Οβίδιος, π.χ., αναφέρει τον αστερισμό με τα ονόματα Phrixea Ovis (το πρόβατο του Φρίξου), Pecus Athamantides Helles (το πρόβατο της Ελλης, κόρης του Αθάμαντα) και Portitor Phrixi (το όχημα του Φρίξου). Ο Φρίξος και η Ελλη ήταν παιδιά του βασιλιά της Βοιωτίας Αθάμαντα από την πρώτη του γυναίκα, τη Νεφέλη. Η δεύτερη γυναίκα του Αθάμαντα όμως, η Ινώ, μισούσε τους προγόνους της και σκέφθηκε τον εξής τρόπο για να απαλλαγεί από τον Φρίξο: Επεισε τις γυναίκες του Ορχομενού ότι η σοδειά του σιταριού θα ήταν μεγαλύτερη αν, προτού σπείρουν, φρυγάνιζαν πρώτα τους σπόρους. Αποτέλεσμα ήταν ότι το σιτάρι δεν φύτρωσε καθόλου και έπεσε μεγάλη πείνα στη Βοιωτία. Ο βασιλιάς έστειλε πρέσβεις στο μαντείο των Δελφών να ρωτήσουν τι πρέπει να κάνουν για να γλιτώσουν από τη συμφορά. Η Ινώ όμως εξαγόρασε τους πρέσβεις και τους έπεισε να δώσουν, επιστρέφοντας, τον εξής χρησμό: για να βλαστήσουν πάλι τα σπαρτά έπρεπε να θυσιαστεί ο Φρίξος στον Δία. Υπό την πίεση των αγροτών ο Αθάμας δέχθηκε να θυσιάσει τον γιο του. Οταν το έμαθε η Νεφέλη έστειλε, για να τον γλιτώσει, ένα χρυσόμαλλο κριάρι που της είχε χαρίσει ο Ερμής. Ο Φρίξος και η αδελφή του ανέβηκαν στο κριάρι, το οποίο πέταξε μακριά, προς τις ακτές της Μικράς Ασίας. Καθώς περνούσαν τα στενά ανάμεσα στη χερσόνησο της Καλλίπολης και την Ασία, η Ελλη γλίστρησε, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. Από τότε τα στενά αυτά ονομάζονται Ελλήσποντος. Ο Φρίξος συνέχισε το ταξίδι του και έφθασε στην Κολχίδα. Εκεί θυσίασε το κριάρι στον Δία και νυμφεύθηκε την κόρη του βασιλιά Αιήτη, στον οποίο χάρισε την προβιά (το χρυσόμαλλον δέρας). Ο Αιήτης κρέμασε το χρυσόμαλλον δέρας σε μια βαλανιδιά και έβαλε ένα ακοίμητο φίδι να το φυλάει, ώσπου ο Ιάσονας, με την Αργοναυτική Εκστρατεία, κατάφερε να φέρει το χρυσόμαλλον δέρας πίσω στη Θεσσαλία.
Το λαμπρότερο αστέρι του Κριού, ο α Κριού, έχει το αραβικό όνομα Hamal, που σημαίνει ακριβώς «κριάρι». Φαίνεται ότι το αστέρι αυτό είχε ξεχωριστή σημασία για τους αρχαίους Ελληνες, επειδή πολλοί αρχαίοι ναοί ήταν προσανατολισμένοι προς την κατεύθυνση από την οποία ανέτειλλε εκείνη την εποχή. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν αφιερωμένοι στον Δία, αφού ο Κριός ήταν το σύμβολο του πατέρα των θεών στον ουρανό.
Ο αστέρας β Κριού έχει το αραβικό όνομα Sharatan, που σημαίνει «τα δύο σύμβολα». Η ονομασία αυτή φαίνεται ότι οφείλεται στο γεγονός ότι το αστέρι αυτό, μαζί με το γ Κριού, βρισκόταν πολύ κοντά στο εαρινό ισημερινό σημείο την εποχή του Ιππάρχου, το 150 π.Χ. Για τον ίδιο λόγο το αστέρι του γ Κριού ονομαζόταν την εποχή εκείνη «πρώτος αστέρας στον Κριό». Η σημερινή ονομασία του, Mesarthim, έχει αραβική προέλευση και σημαίνει «παχύ κριάρι».
Στην αστρονομική ιστορία ο αστερισμός του Κριού είναι συνδεδεμένος με μια από τις σπάνιες αστρονομικές παρατηρήσεις του Μεσαίωνα, την ανακάλυψη τον Μάιο του 1012 ενός καινοφανούς αστέρα από τον βενεδικτίνο μοναχό Επίδαμο από το Saint Gall της Ελβετίας. Καινοφανείς αστέρες (λατινικά: novae) ονομάζονται οι αστέρες που φαίνεται να αναλάμπουν ξαφνικά σε μια θέση του ουρανού όπου προηγουμένως δεν υπήρχε ορατό αντικείμενο. Οι αστέρες αυτοί θεωρούνται «καινούργιοι», αλλά στην πραγματικότητα συμβαίνει το εντελώς αντίθετο: είναι αρκετά ηλικιωμένοι και η αναλαμπή που βλέπουμε στον ουρανό είναι σημάδι ότι το τέλος τους πλησιάζει. Σήμερα πιστεύουμε ότι οι καινοφανείς αστέρες είναι στην πραγματικότητα διπλοί, δηλαδή αποτελούνται από δύο μέλη που περιφέρονται σε τροχιά γύρω από το κέντρο μάζας του συστήματος. Το ένα από τα δύο μέλη είναι λευκός νάνος, δηλαδή ένα υπέρπυκνο αστέρι στο μέγεθος της Γης, στο οποίο 1 κυβικό εκατοστό «ζυγίζει» 3 τόνους! Η ατμόσφαιρα του άλλου αστέρα τροφοδοτεί τον λευκό νάνο με καινούργια μάζα συνεχώς και κάποια στιγμή η μάζα του υδρογόνου που μαζεύεται στην επιφάνεια του λευκού νάνου «καίγεται» μονομιάς, μετατρεπόμενη σε ήλιον. Η ενέργεια που παράγεται σε αυτή την έκρηξη προκαλεί την απότομη αναλαμπή που εμείς βλέπουμε. Αν η έκρηξη είναι μεγάλη, το αστέρι διαλύεται και αυτό είναι το τέλος του. Αν δεν είναι μεγάλη, τότε το φαινόμενο μπορεί να επαναληφθεί ενόσω ο συνοδός του λευκού νάνου μπορεί να τον τροφοδοτεί με καινούργια μάζα.
Οι εκρήξεις των καινοφανών ήταν ώς πρόσφατα ένα φαινόμενο για το οποίο είχαμε λίγες σχετικά πληροφορίες, επειδή οι παρατηρήσεις από επίγεια τηλεσκόπια είχαν μικρή διακριτική ικανότητα. Τον Φεβρουάριο του 1992 όμως εξερράγη στον αστερισμό του Κύκνου ένας καινοφανής που παρατηρήθηκε ταυτόχρονα από επίγεια τηλεσκόπια και από το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Το τηλεσκόπιο Hubble μάς έδωσε μια λεπτομερή φωτογραφία της περιοχής του καινοφανούς, όπου φαίνεται καθαρά ο σφαιρικός φλοιός που εκτοξεύθηκε κατά την έκρηξη από την επιφάνεια του αστέρα και ο οποίος απομακρύνεται στο Διάστημα. Τα επίγεια τηλεσκόπια μας έδωσαν μια γενική όψη της περιοχής του αστέρα, όπου φαίνεται ότι η έκρηξη δημιούργησε ένα καινούργιο νεφέλωμα. Το νεφέλωμα αυτό οφείλεται στο διάχυτο υδρογόνο που υπήρχε στην περιοχή πριν από την έκρηξη, το οποίο διεγέρθηκε και ακτινοβολεί από τα φωτόνια της έκρηξης.

Ο κ. Χάρης Βάρβογλης είναι αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του ΑΠΘ.

Πηγή

Δια Πυρός και Σιδήρου

Ο σίδηρος στα ομηρικά έπη

Η έρευνά μου σχετικά με τα αρχαία μεταλλικά ευρήματα με οδήγησε και στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πολλές ήταν οι πληροφορίες που άντλησα και συνεχίζω να αντλώ από εκεί. Σχετικά με το σίδηρο, αλλά και τα άλλα αρχαία μέταλλα, πολύτιμες πληροφορίες μας δίνουν Όμηρος, ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ο Αισχύλος, ο Αριστοφάνης καθώς και πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς. Στα έπη του Ομήρου, τα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια, μαζί με τα συγκλονιστικά γεγονότα που διαδραματίζονται γύρω από τη μαρτυρική Τροία θα παρακολουθήσουμε και την ιστορία του σιδήρου σε όλες του τις μορφές, όπως μας την αποκαλύπτει ο μεγάλος μας ποιητής.
Ο Όμηρος, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, έζησε τον 8ο αιώνα π.Χ., εποχή κατά την οποία αναπτύσσεται αξιόλογη μεταλλουργία του σιδήρου. Η μαγική ιδιότητα του νέου αυτού μετάλλου να σκληραίνει με την ενανθράκωση και να μεταμορφώνεται στο σκληρό χάλυβα, ο οποίος γίνεται ακόμη πιο σκληρός με τη βαφή, έχει επηρεάσει τόσο βαθιά το μεγάλο μας ποιητή ώστε να τον αναφέρει στα έπη του. Ο Όμηρος όμως γνωρίζει ότι την εποχή που διαδραματίζεται ο Τρωικός πόλεμος κύριο υλικό για την κατασκευή όπλων και εργαλείων αποτελούσαν ο χαλκός και τα κράματά του (δηλαδή το κρατέρωμα ή ο μπρούντζος), ενώ ο σίδηρος ήταν γνωστός μόνο με τη μορφή κοσμημάτων και μάλιστα δαχτυλιδιών-σφραγίδων. Στους μακρινούς εκείνους χρόνους θεωρείται, όπως προαναφέραμε, ένα πολύτιμο μέταλλο, αφού η τιμή του ήταν έξι φορές ακριβότερη από εκείνη του αργύρου. Έτσι, ο ποιητής άλλοτε τον παρουσιάζει ως πολύτιμο μέταλλο και άλλοτε παρασυρμένος από τη δική του εποχή, τον αναφέρει ως ένα σκληρό όπλο ή εργαλείο. Αξίζει γι’ αυτό να σταχυολογήσουμε ιστορίες από την Ιλιάδα, όπου ο σίδηρος παρουσιάζεται άλλοτε με τη μία και άλλοτε με την άλλη μορφή του. Υπάρχει όμως και μια άλλη μορφή που αναφέρει ο Όμηρος, την οποία αξίζει να σημειώσω. Είναι η παρομοίωση της ψυχικής δύναμης των ηρώων του με τη δύναμη του σκληρού σιδήρου ή καλύτερα με εκείνη του ατσαλιού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι αρχαίοι συγγραφείς στα κείμενά τους δεν διαχωρίζουν με ξεχωριστό όρο το χαλκό από τον μπρούντζο, ή το σίδηρο από το χάλυβα, όπως γίνεται σήμερα. Όταν αναφέρονται στο χαλκό ή το σίδηρο εννοούν και τις άλλες τους μορφές. Για παράδειγμα, στην επιγραφή της Ελευσίνας (4ος αιώνας π.Χ.), η οποία αποτελεί ένα από αρχαιότερα ευρωπαϊκά πρότυπα, σε ένα σημείο του κειμένου αναφέρεται η σύνθεση που πρέπει να έχουν οι μπρούντζινοι σύνδεσμοι (εμπόλια και πόλοι) ανάμεσα στους σπονδύλους των κιόνων της Φιλώνειας Στοάς: «Χαλκού δε εργάσεται Μαριέως, κεκραμένου την δωδεκάτην, τα ένδεκα μέρη χαλκού το δε δωδέκατον καττιτέρου». Εδώ φαίνεται καθαρά: ο χαλκός είναι στην πραγματικότητα κρατέρωμα (κοινώς μπρούντζος), αφού, όπως μας πληροφορεί η προδιαγραφή της ενεπίγραφης στήλης, είναι κράμα χαλκού και κασσιτέρου. Κι όμως τον αναφέρει απλώς ως χαλκό χωρίς διάκριση. Υπάρχει μόνο μία περίπτωση στην οποία ο Όμηρος χρησιμοποιεί έναν ή δύο όρους, με τους οποίους πιθανότατα αναφέρεται στο σκληρό χάλυβα. Αυτούς θα τους σχολιάσω με κάθε επιφύλαξη, γιατί ίσως στο μέλλον αποδειχθεί ότι πρόκειται πραγματικά για χάλυβα ή κάποιο άλλο ενδιαφέρον σκληρό υλικό.

Η κατοχή του σιδήρου ως ένδειξη πλούτου

Οι θεοί, όπως γνωρίζουμε, παρενέβαιναν με διάφορους τρόπους στον Τρωικό πόλεμο. Άλλοι υποστήριζαν τους Αχαιούς και άλλοι τους Τρωαδίτες. Σε κάποια φάση του πολέμου αποφάσισαν να απομακρυνθούν από το πεδίο των μαχών (Ραψωδία Ζ) και να αφήσουν τις δύο πλευρές στην τύχη τους. Τότε ακολούθησαν φονικές μάχες, στις οποίες οι Έλληνες[…] σκότωσαν πολλούς Τρωαδίτες. Σε μια από αυτές τις μάχες στα περίχωρα της Τροίας, ο Μενέλαος μετά από μια φοβερή καταδίωξη συλλαμβάνει ένα αρχοντόπουλο της Τροίας, τον Άδραστο. Εκείνος απελπισμένος πέφτει χάμω, αγκαλιάζει τα πόδια του Μενέλαου και τον θερμοπαρακαλεί: «Πιάσε με ζωντανό, γιε του Ατρέα και δέξου τα λύτρα που αξίζω. Πολλοί θησαυροί είναι φυλαγμένοι στου πλούσιου πατέρα μου, χαλκός, μάλαμα και δυσκολοδουλεμένο σίδερο…»
Είναι φανερό ότι εδώ ο σίδηρος μαζί με το χρυσό και το χαλκό αποτελούν ακριβά μέταλλα, τα οποία ο Άδραστος προσφέρει στο βασιλιά Μενέλαο, προκειμένου ο τελευταίος να τον λυπηθεί και να του χαρίσει τη ζωή. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει το σίδηρο «πολύκμητο», δηλαδή δυσκολοδούλευτο μέταλλο. Πράγματι, ο σίδηρος, και μάλιστα με τη μορφή του σκληρού χάλυβα την οποία στο επεισόδιο αυτό έχει κατά νου ο ποιητής, είναι ένα μέταλλο πολύ σκληρότερο από το χαλκό ή τον μπρούντζο και δύσκολα το κατεργάζεται ο μεταλλοτεχνίτης.
Ο Μενέλαος τελικά υποκύπτει στις εκλιπαρήσεις του Άδραστου και αποφασίζει να του χαρίσει τη ζωή. Ενώ όμως είναι έτοιμος να τον παραδώσει σε έναν ακόλουθό του για να τον οδηγήσει αιχμάλωτο στα αργίτικα καράβια, επεμβαίνει ο αδελφός του, ο Αγαμέμνονας. Οργισμένος του θυμίζει το κακό που έχουν προξενήσει οι Τρωαδίτες στο σπιτικό του και επιμένει ότι σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να χαρίσουν στο νεαρό τη ζωή. Έτσι, τελικά, ο Μενέλαος αναγκάζεται να απομακρύνει τον Άδραστο από τα πόδια του, που τα είχε αγκαλιασμένα και παρακαλούσε για τη ζωή του, και ο Αγαμέμνονας τον σκοτώνει αλύπητα με το δόρυ του. Άλλη μια σκηνή βαρβαρότητας του πολέμου την οποία ο Όμηρος παρουσιάζει με μεγάλη δεξιοτεχνία και δεν είναι τυχαίο ότι επιλέγει τον Αγαμέμνονα ως τον εκφραστή της. Ας μην ξεχνάμε ότι εκείνος, προκειμένου να ξεκινήσει ο στόλος των Αχαιών, δέχθηκε να θυσιάσει ακόμη και την κόρη του, την Ιφιγένεια. Η γυναίκα του, η Κλυταιμνήστρα, δικαιολογημένα τον μίσησε γι’ αυτό. Εξάλλου ο αυταρχισμός του χαρακτήρα του γίνεται επίσης φανερός όταν απαιτεί και τελικά παίρνει από τον Αχιλλέα την ωραία Βρισηίδα, γεγονός που ανάγκασε το μεγάλο ήρωα να απόσχει από τις μάχες, με αποτέλεσμα οι Αχαιοί να υποστούν μεγάλες συμφορές από τον Έκτορα και τους Τρωαδίτες.

Ο σίδηρος ως μέσο για την ανταλλαγή αγαθών και την απελευθέρωση αιχμαλώτων

Ο σίδηρος ως ακριβό μέταλλο χρησιμοποιείται στις εμπορικές συναλλαγές και στις ανταλλαγές προϊόντων, αλλά και αιχμαλώτων. Έτσι, στη ραψωδία Η (στ. 472-473), που έχει τίτλο «Έκτορος και Αίαντος μονομαχία», διαβάζουμε ότι οι Αχαιοί προμηθεύονταν κρασί από τη Λήμνο με αντάλλαγμα χαλκό και αστραφτερό σίδηρο.
Σε δύο άλλες περιπτώσεις, χρησιμοποιούν το σίδηρο μαζί με το χρυσό και το χαλκό ως ακριβά μέταλλα για την απελευθέρωση αιχμαλώτων. Στη ραψωδία Κ (στ. 379-380) ο Όμηρος περιγράφει τη συναρπαστική καταδίωξη ενός Τρωαδίτη, του Δόλωνα, γιου του κήρυκα Ευμήδη, από δύο πολύ γνωστούς μας ήρωες του Τρωϊκού πολέμου, τον Διομήδη και τον Οδυσσέα. Αξίζει όμως να αναφέρω εδώ τις αιτίες του κυνηγητού και της σύλληψης του Δόλωνα, καθώς και την προσφορά των παραπάνω μετάλλων από τον τελευταίο, προκειμένου να αποφύγει τη θανάτωσή του.
Όπως είδαμε νωρίτερα, ο Αχιλλέας πικραμένος από την αυταρχική και απρεπή στάση του Αγαμέμνονα αρνείται πεισματικά να λάβει μέρος στις μάχες με τους Τρωαδίτες και μάλιστα, παρά τις παρακλήσεις των παλιών φίλων και συναγωνιστών του να αλλάζει γνώμη, έχει αποφασίσει να επιστρέψει στην πατρίδα του τη Φθία. Με την εγκατάλειψη όμως του αγώνα από τον Αχιλλέα, οι Τρωαδίτες έχουν αναθαρρήσει και με επικεφαλής τον Έκτορα πολλαπλασιάζουν τις επιθέσεις τους ενάντια στους Αχαιούς, τους νικούν επανειλημμένα και προκαλούν τεράστιες ζημιές. Οι Αχαιοί απογοητευμένοι σκέπτονται σοβαρά να εγκαταλείψουν την πολιορκία της Τροίας και να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.
Αλλά ας έρθουμε στην περιγραφή της καταδίωξης και της σύλληψης του Δόλωνα. Είναι νύχτα. Έχει προηγηθεί μια μεγάλη φονική μάχη και οι Αχαιοί θέλουν να μάθουν ποιοι είναι οι επόμενοι στόχοι των εχθρών. Θα γυρίσουν στην πόλη τους, την Τροία, ή θα επιτεθούν και πάλι την επόμενη μέρα; Στέλνουν λοιπόν τον Διομήδη και τον Οδυσσέα να κατασκοπεύσουν τις κινήσεις και τους σκοπούς των αντιπάλων. Το ίδιο περίεργοι όμως είναι και οι Τρωαδίτες. Θα μείνουν οι Αχαιοί ή θα φύγουν τελικά και θα επιστρέψουν στις πατρίδες τους μετά τις μεγάλες συμφορές που είχαν υποστεί; Έτσι, και αυτοί ταυτόχρονα στέλνουν το σκληρό και πλούσιο Δόλωνα, για να συλλέξει πληροφορίες. Μέσα στην πυκνή νύχτα, ο Διομήδης και ο Οδυσσέας ακούν το θόρυβο που κάνει ο Δόλωνας περπατώντας ανάμεσα στους νεκρούς. Τον επισημαίνουν και κρύβονται ανάμεσα στους τελευταίους για να δουν αν σκοπός του άγνωστου Τρωαδίτη είναι να σκυλέψει τους νεκρούς ή να κατασκοπεύσει το δικό τους στρατόπεδο. Διαπιστώνουν ότι ο Δόλωνας κατευθύνεται προς το στρατόπεδό τους και τότε αποφασίζουν να τον συλλάβουν και να τον αναγκάσουν να τους δώσει τις πληροφορίες που χρειάζονται. Σηκώνονται, λοιπόν, αμέσως και μετά από ένα αγωνιώδες κυνηγητό τον συλλαμβάνουν. Ο Δόλωνας κάτωχρος από φόβο τούς παρακαλεί να μην τον σκοτώσουν και τους υπόσχεται ότι ο πλούσιος πατέρας του, ο Ευμήδης, θα τους δώσει άφθονα λύτρα, «γιατί (ο πατέρας του) έχει πολύ χαλκό, χρυσάφι και δυσκολοδούλευτο σίδερο». Όμως ο Διομήδης αφού πήρε όλες τις απαραίτητες πληροφορίες τον θανάτωσε με το ξίφος του.
Μια παρόμοια περίπτωση χρησιμοποίησης του σιδήρου από αιχμάλωτο για την εξαγορά της ζωής του είναι εκείνη του Άδραστου, ο οποίος θερμοπαρακαλεί τον Μενέλαο να του χαρίσει τη ζωή και υπόσχεται ότι ο πατέρας του σε αντάλλαγμα θα του δώσει άφθονο χαλκό, χρυσό και δυσκολοδούλευτο σίδηρο («πολύκμητον σίδηρον»). Και στις δύο περιπτώσεις, ο Όμηρος εκφράζει με τρόπο συγκλονιστικό τον αποτροπιασμό του για τη σκληρότητα του πολέμου.

Αγών επιτάφιος ή άθλα επί Πατρόκλω.

Ο σίδηρος ως έπαθλο σε αθλητικούς αγώνες

Η Επιστροφή του Αλέξανδρου

Θάρθεις σαν αστραπή, σαν αετός,  σαν φως 

να φωτίσεις την Ελλάδα και τον κόσμο όλο ξανά,

των Ενωμένων Ελλήνων  υπέρμαχος στρατηγός

Μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και την υπερβολική έκθεση στα ΜΜΕ, που «θάμπωσε» εν πολλοίς τη λάμψη της μεγαλύτερης αρχαιολογικής ανακάλυψης των τελευταίων ετών, η επιστημονική ομάδα του τύμβου Καστά στην Αμφίπολη συνεχίζει πολύ προσεκτικά να συμπληρώνει το παζλ που θα οδηγήσει σε απαντήσεις για τη χρήση και τη λειτουργία του μεγαλοπρεπούς μνημείου.

Η σύνθεση αυτή είναι δύσκολη, καθώς πρέπει να συνδυαστούν μια σειρά από δεδομένα, που αφορούν: α) στα αρχαιολογικά ευρήματα που έχει δώσει μέχρι τώρα ο τύμβος και β) στις ιστορικές πληροφορίες που φωτίζουν κάποιες πτυχές της εποχής εκείνης και μπορεί να δέσουν με τα υπόλοιπα στοιχεία.

Η εκπεφρασμένη άποψη της ανασκαφικής ομάδας, ότι ο τάφος είναι ηρώο προς τιμήν του Ηφαιστίωνα, φαίνεται πως όσο περνάει ο καιρός επιβεβαιώνεται, αλλά αποτελεί μόνο τη βάση των επιστημονικών ερευνών, καθώς όσο προχωράει η μελέτη τόσο περισσότερα ερωτήματα απαντώνται.

Το γεγονός ωστόσο ότι στην περιοχή είναι γνωστό πως προϋπήρχε μαντείο, στην κορυφή του Παγγαίου, μπορεί, σύμφωνα με τους ειδικούς, να ενισχύσει τη θεωρία περί δημιουργίας ενός νέου τύπου μαντείου στο τέλος της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όταν πλέον η υστεροφημία ενδιέφερε ιδιαίτερα τον Μακεδόνα στρατηλάτη.

Ο Ηρόδοτος, μάλιστα, αναφερόμενος στην περιοχή, κάνει λόγο για ένα σπουδαίο ιερό του Διονύσου στο Παγγαίο, ενώ γίνεται παραλληλισμός με αυτό του μαντείου των Δελφών, γεγονός από το οποίο διαφαίνεται πως η φήμη και η εμβέλεια του διονυσιακού μαντείου της Αμφίπολης ήταν πολύ μεγάλες την εποχή εκείνη.

Η λέξη «μαντείο» είναι ενδεικτική και υπό συζήτηση, αλλά οι έρευνες φαίνεται πως οδηγούν στην άποψη ότι στον συγκεκριμένο χώρο δίνονταν χρησμοί, καθώς ο τύμβος Καστά αλλά και η ευρύτερη περιοχή ενδέχεται να συνδέονται με το Μαντείο του Διονύσου που υπήρχε στο Παγγαίο και να αποτελούν, τρόπον τινά, «εξέλιξή» του.

ΓΙΑΤΙ ΕΚΕΙ; Το ερώτημα που προκύπτει είναι γιατί να έγινε στο συγκεκριμένο σημείο κάτι τέτοιο και ποιες ήταν οι φάσεις της εξέλιξής του. Είναι δεδομένο ότι στον φυσικό λόφο Καστά, πριν γίνει τύμβος, υπήρχαν ταφές και ίσως πολύ σπουδαίων προσώπων, ενώ η πόλη είχε ιδιαίτερη αξία και για τον πατέρα του Αλεξάνδρου, Φίλιππο, που την είχε καταλάβει έπειτα από πολιορκία.

Συνεπώς, σε έναν σημαντικό χώρο, φορτισμένο ιστορικά, έγινε με εντολή του Αλεξάνδρου περιχαράκωση ενός ήδη ιερού χώρου, του λόφου Καστά, και δημιουργήθηκε σε ένα σημείο «κυβερνητικό» μαντείο. Αυτό θα έπαιζε κομβικό πλέον ρόλο στο νέο, οικουμενικό κράτος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αφού εκεί, εκτός των άλλων, μπορεί να μεταφέρθηκε ακόμα και η τέφρα του Ηφαιστίωνα, όπως λέει ο καθηγητής Θεόδωρος Μαυρογιάννης, που ταυτίζει το μνημείο με τον δεύτερο τη τάξει της αυτοκρατορίας.

Η συγκεκριμένη υπόθεση εργασίας μπορεί να στηριχθεί και σε σειρά αρχαιολογικών δεδομένων, όπως έχουν προκύψει από τη μέχρι τώρα ανασκαφή. Το πρόπυλο και οι επιβλητικές Σφίγγες υπάρχουν και στο πρώτο πανελλήνιο Μαντείο των Δελφών, το οποίο είχε δει και ο Αλέξανδρος, καθώς το είχε επισκεφθεί για να πάρει χρησμό πριν ξεκινήσει την εκστρατεία του.

Και λόγω του γεγονότος ότι το δικό του κράτος είχε σημείο εκκίνησης την Αμφίπολη, είναι λογική η υπόθεση περί δημιουργίας μαντείου στον συγκεκριμένο χώρο, το οποίο θα αναδείκνυε τον ηρωοποιημένο πλέον χιλίαρχο, Ηφαιστίωνα, ενώ παράλληλα θα έδινε τους δικούς του χρησμούς για την πορεία της αυτοκρατορίας και μαζί το στίγμα της νέας λατρείας που ήθελε να εγκαθιδρύσει ο Μακεδόνας στρατηλάτης.

Το γεγονός ότι την ιδιαίτερα ταραγμένη εκείνη περίοδο φρούραρχος της Αμφίπολης ήταν ο Αριστόνους, έμπιστος της μητέρας του Αλεξάνδρου, Ολυμπιάδας, είναι σαφές ότι μπορεί να βοήθησε το όλο εγχείρημα να ολοκληρωθεί αρχιτεκτονικά.

Το «μήνυμα» της στήλης στο Μουσείο

Μια επιτύμβια στήλη στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης, άγνωστης προέλευσης, φέρει την επιγραφή «Διογένης Ηφαιστιώνι Ηρώι».

Η συγκεκριμένη επιτύμβια στήλη, που κάνει λόγο για ηρώο του Ηφαιστίωνα, συνδέοντάς το με τη λατρεία του Διονύσου, μπορεί και να σχετίζεται με τον τύμβο Καστά, όπως λέει ο κ. Μαυρογιάννης, ιστορικός από το Πανεπιστήμιο της Κύπρου, που εξαρχής υποστήριζε πως το συγκεκριμένο μνημείο είναι ηρώο του Ηφαιστίωνα και επιβεβαιώθηκε.

Οι έρευνες πλέον της ανασκαφικής ομάδας επικεντρώνονται στο «δέσιμο» των στοιχείων, με την πεποίθηση ότι τόσο ο τύμβος όσο και ο χώρος γύρω από αυτόν έχουν να δώσουν πολλές απαντήσεις ακόμη. Αυτό γιατί είναι πολύ πιθανόν να υπάρχουν γύρω ιερά τα οποία δεν έχουν ανασκαφεί και ίσως ενισχύσουν ακόμη περισσότερο το ενδεχόμενο να πρόκειται για λατρευτικό χώρο, που είχε και ρόλο χρησμοδοσίας.

Παράλληλα, μέλη της ανασκαφικής ομάδας στρέφουν τις έρευνές τους και στην Αλεξάνδρεια, καθώς τα ίχνη της αρχαίας πόλης που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος μπορούν να συμπληρώσουν κομμάτια του παζλ.

Αμφίπολη: Μαντείο του Μακεδονικού Κράτους με εντολή Αλεξάνδρου

Του Σταύρου Παπαντωνίου, Εφημερίδα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ

Το ζήτημα της ομηρικής Ιθάκης

                              Νόμισμα Λευκάδας: Πήγασος και Αθηνά

                Γιώργος Κοντογιώργης, Το ζήτημα της ομηρικής Ιθάκης

Το ζήτημα της ομηρικής Ιθάκης[1]

1. Το ζήτημα της ομηρικής Ιθάκης συνεχίζει να προκαλεί το ενδιαφέρον της επιστήμης και της κοινής γνώμης για ένα κυρίως λόγο. Ο Οδυσσέας, ο βασιλιάς της Ιθάκης, υπήρξε μια από τις πλέον εμβληματικές μορφές της τρωικής εκστρατείας. Εμφανίζεται να πρωταγωνιστεί στα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο στρατόπεδο των Ελλήνων λόγω της ιδιαίτερης ευφυΐας του, κυρίως όμως εξαιτίας της βαρύνουσας θέσης της Ιθάκης (και κατ’επέκταση του ιδίου) μεταξύ των μυκηναϊκών κρατών. Η κεντρική αυτή θέση του Οδυσσέα στα δρώμενα, σε συνδυασμό με την ιδιαιτερότητα της προσωπικότητάς του, εξηγεί επίσης το γεγονός ότι το ένα από τα δυο έργα του Ομήρου φέρει το όνομά του.

Πρώτη θεμελιώδης διαπίστωση λοιπόν είναι ότι το κράτος της Ιθάκης υπήρξε ένα από τα πλέον ισχυρά της εποχής με σημαίνουσα ευημερία. Την ευημερία αυτή την όφειλε σε σημαντικό βαθμό στην κομβική θέση που κατείχε για το πέρασμα των Ελλήνων προς τις δαλματικές ακτές, την Ιταλία και τη δυτική Μεσόγειο. Ο Όμηρος γνωρίζει ότι στα λιμάνια της Ιθάκης προσεγγίζουν πλοία που μεταφέρουν αγαθά και εμπόρους από και προς αυτά. Συνομολογεί επίσης ότι στην επικράτεια της Ιθάκης ανήκε μια μεγάλη για την εποχή περιοχή: η ίδια η Ιθάκη, τα νησιά Δουλίχιο, Σάμη και Ζάκυνθος καθώς και η «ηπείροιος ακτή», μια μεγάλη έκταση απέναντι στη σημερινή Ακαρνανία στην οποία αναφέρεται συχνά ο Όμηρος. Μόνη η Κέρκυρα, το νησί των Φαιάκων, εξαιρείτο από την εξουσία του Οδυσσέα καθώς συγκροτούσε ίδιον κράτος.

Επομένως η διαμφισβήτηση για την ομηρική Ιθάκη δεν αφορά στο ανήκειν ή μη του συμπλέγματος αυτού των Ιονίων νήσων στο κράτος του Οδυσσέα, αλλά στο νησί που στέγαζε την πρωτεύουσά του, το άστυ που καθόλες τις ενδείξεις έδωσε το όνομά του σ’αυτό και στο σύνολο κράτος.

2. Εκτιμώ ότι για λόγους που συνδέονται με τον γεωπολιτικό χάρτη της εποχής και, φυσικά, με την φύση του κοινωνικο-οικονομικού και πολιτικού συστήματος των Μυκηναίων το νησί όπου εδραζόταν η πρωτεύουσα της Ιθάκης, η έδρα της βασιλικής οικογένειας του Οδυσσέα, είναι η σημερινή Λευκάδα. Στην εκτίμηση αυτή, συμβάλει, κατά τη γνώμη μου, η ίδια η μαρτυρία της Οδύσσειας.

Η γεωπολιτική, το επικοινωνιακό σύστημα της εποχής σε συνδυασμό με τις επιδώσεις της ναυπηγικής και της ναυσιπλοΐας, υπαγόρευαν την ανάπτυξη της θαλάσσιας επικοινωνίας κατά μήκος της ακτογραμμής. Υπό την έννοια αυτή, η Λευκάδα μονοπωλούσε το ενδιαφέρον της ναυσιπλοΐας και, κατ’επέκταση, του εμπορίου των Μυκηναίων του μητροπολιτικού ελλαδικού χώρου με τη δυτική Μεσόγειο[2]. Η στρατηγική αυτή θέση της Λευκάδας/Ιθάκης αποτέλεσε τη σταθερά, η οποία αποκαλύπτεται με τον πλέον εύγλωττο τρόπο κατά την περίοδο της κορινθιακής κυριαρχίας στο δυτικό εμπόριο. Οι Κορίνθιοι διάνοιξαν τη διώρυγα προκειμένου να αποφύγουν την ανοιχτή θάλασσα στο στενό με τη σημερινή Ιθάκη και Κεφαλονιά. Η στρατηγική αυτή θέση της Λευκάδας εξηγεί το γεγονός ότι ανέπτυξε μια από τις πλέον εκτενείς και πολυάνθρωπες πόλεις της αρχαιότητας. Με τη διάνοιξη της διώρυγας το εσωτερικό επίκεντρο θα μετακινηθεί επίσης από τη μέση και τη νότια Λευκάδα προς βορράν, στην είσοδό της.

Σε κάθε περίπτωση, συνάγεται ότι ο βασιλιάς/ηγέτης του κράτους δεν θα μπορούσε να μην επιδιώξει την ενθυλάκωση του οικονομικού ενδιαφέροντος που προσέφερε η στρατηγική θέση του νησιού της Λευκάδας στην ακτογραμμή της ναυσιπλοΐας.

Στην επισήμανση αυτή οφείλει να συνεκτιμήσει κανείς τη διαβεβαίωση του Ομήρου ότι ο Οδυσσέας είχε επενδυμένα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα στην ηπειρωτική ακτή, δηλαδή στο ακαρνανικό έδαφος της επικράτειάς του[3]. Μάλιστα, καθόλες τις ενδείξεις, ήταν ο μόνος μεταξύ των ευγενών της Ιθάκης, που κατείχε τα εδάφη της περιοχής αυτής. Είναι προφανές ότι η «ηπείροιος ακτή», συνδυάζεται οργανικά με τη Λευκάδα και όχι με τα άλλα απόμακρα προς αυτήν νησιά.

Η ανωτέρω παραδοχή εδράζεται στον χαρακτήρα του μυκηναϊκού κοινωνικο-οικονομικού συστήματος. Οι μυκηναϊκές κοινωνίες υπήρξαν μεταβατικές, με την έννοια ότι,  παρόλη την ανάπτυξη του εμπορίου, η βάση τους ήταν αγροτική. Από την αγροτική οικονομία προκύπτουν και οι συσχετισμοί πολιτικής ισχύος που καθιερώνουν τον Οδυσσέα ως ηγέτη του κράτους της Ιθάκης. Είναι εντέλει ο εξ αποστάσεως ισχυρότερος γαιοκτήμονας: διαθέτει τα περισσότερα κοπάδια[4], που σημαίνει ότι κατέχει τα μεγαλύτερα βοσκοτόπια, ενώ το ανάκτορό του δεν έχει ταίρι στην εποχή του[5]. Τα αγαθά, ο χρυσός, ο χαλκός, το λάδι, το κρασί κλπ που είχε συσσωρευμένα στην «ψηλοτάβανη και ευρύχωρη αποθήκη» του ανακτόρου ξεπερνούν σαφώς εκείνα των άλλων ευγενών[6]. Συγχρόνως, σε αντίθεση με τους ευγενείς του Δουλιχίου, που εμφανίζονται ως παραγωγοί σιταριού[7], η οικονομική επιφάνεια του Οδυσσέα φαίνεται ότι είχε ως βάση την κτηνοτροφία.

3. Με δεδομένη την οικονομική αυτή συγκρότηση της κοινωνίας της Ιθάκης το μόνο νησί που προσφέρεται για την υποστήριξη της οικονομικής ισχύος του γαιοκτήτη βασιλιά/ηγέτη και, κατ’επέκταση, για τη στέγαση της πρωτεύουσας του κράτους, είναι η Λευκάδα. Διότι ως νησί διαθέτει επάρκεια εδαφών, τα οποία επιπλέον σχηματίζουν μια γαιοκτητική/εδαφική ενότητα με την ακαρνανική ενδοχώρα.

Η σημερινή Ιθάκη, αντιθέτως, λόγω μεγέθους και γεωμορφίας δεν μπορεί να υποστηρίξει την εξέχουσα ισχύ του βασιλέα του κράτους. Δεν διαθέτει επαρκή εσωτερικό ζωτικό έδαφος ούτε άμεση επικοινωνιακή δυνατότητα με την «ηπείροιο ακτή». Και φυσικά, ουδείς λόγος συνέτρεχε να επιλέξει το μικρότερο και, μάλιστα, το πλέον άγονο νησί ως έδρα του ο ηγέτης εάν τα ζωτικά του συμφέροντα τοποθετούνταν σε άλλο νησί και στην ηπειρωτική στεριά. Όντως, η διήγηση του Ομήρου εστιάζει τη μεγίστη οικονομική δραστηριότητα του Οδυσσέα στο ίδιο νησί που είχε την έδρα του και στην αντίπερα ηπειρωτική ενδοχώρα. Προσθέτω δε ότι πέραν της μεγίστης οικονομικής δραστηριότητας που ανέπτυσσε ο Οδυσσέας στο νησί του, ευδοκιμούσαν σ’αυτό και άλλοι ευγενείς γαιοκτήμονες. Διανοείται κανείς ότι η σημερινή Ιθάκη θα μπορούσε να υποστηρίξει τον εξέχοντα γαιοκτητικά Οδυσσέα και, τουλάχιστον, δώδεκα ακόμη μεγάλους γαιοκτήμονες, οι οποίοι ως εκ της οικονομικής τους επιφάνειας νομιμοποιούνταν να εμφανίζονται μεταξύ των διεκδικητών του θρόνου του Οδυσσέα[8];

Ένα άλλο καθοριστικό, κατά τη γνώμη μου, στοιχείο, που διέρχεται απαρατήρητο ή αποδίδεται σε ποιητική άδεια, αφορά στο επαναλαμβανόμενο ερώτημα των μελών του βασιλικού οίκου (της Πηνελόπης, του Τηλεμάχου) αν ο ξένος που είχαν μπροστά τους ήρθε στην πόλη του Οδυσσέα με το πλοίο ή δια ξηράς[9]. Το ερώτημα αυτό είναι απολύτως φυσικό να υποβάλλεται στον επισκέπτη της σημερινής Λευκάδας αφού παρόλη τη λιμνοθάλασσα που τη χωρίζει (και την χώριζε ανέκαθεν) από την ακαρνανική ακτή η πρόσβαση σ’αυτήν είναι εύκολη και, οπωσδήποτε, ήταν τρέχουσα για τους ανθρώπους του Οδυσσέα. Είναι όμως μη διανοητό για τα άλλα νησιά, συμπεριλαμβανομένης και της σημερινής Ιθάκης.

4. Ένα τελευταίο ζήτημα που είναι ωστόσο ικανό να ενισχύσει ακόμη περισσότερο το ανωτέρω επιχείρημα έχει να κάμει με την φύση του κράτους του Οδυσσέα. Διευκρινίσαμε ήδη ότι είναι τυπικά μυκηναϊκό. Έχω ταξινομήσει αλλού το μυκηναϊκό σύστημα στην μεταβατική κρατική δεσποτεία[10]. Πρόκειται για ένα πολιτικό σύστημα που αντανακλά τις σχέσεις ιδιοκτησίας/γαιοκτησίας και τους συναρτώμενους με αυτές συσχετισμούς. Το δεσποτικό κράτος απαρτίζεται από τα επιμέρους δεσποτικά πεδία (είδος φέουδων), των οποίων προΐσταται ο ιδιοκτήτης ευγενής, ο επονομαζόμενος βασιλέας[11]. Στην Οδύσσεια απαριθμούνται συνολικά εκατόν οκτώ βασιλήες που διεκδικούν τον θρόνο του Οδυσσέα: πενήντα από το Δουλίχιο, είκοσι τέσσερις από την Σάμη, είκοσι από τη Ζάκυνθο και δώδεκα από την Ιθάκη[12].

Ο ισχυρότερος μεταξύ των βασιλέων, εν προκειμένω ο Οδυσσέας, κατέχει το κεντρικό πολιτικό σύστημα και προΐσταται των άλλων βασιλήων. Οι οποίοι όμως με τη σειρά τους συγκροτούν την «γερουσία» που συντρέχει τον κεντρικό βασιλέα στην άσκηση της εξουσίας.

Η αποδυνάμωση της κεντρικής βασιλείας αποτελεί ένα διάχυτο φαινόμενο που ακολούθησε τη μακρά απουσία των Μυκηναίων ηγετών στην Τροία και διήρκεσε έως τους πρώιμους προ-κλασικούς χρόνους. Ο Ησίοδος μας μεταφέρει την ηχώ της νέας αυτής πραγματικότητας που είχε ως συνέπεια να επιβαρύνει την κοινωνική κατάσταση του κοινού λαού. Εντούτοις, η αρχή που διείπε το σύστημα της κρατικής δεσποτείας εξακολουθούσε να είναι ακόμη αρραγής κατά την περίοδο που εξετάζουμε.

Στο μέτρο που στη δεσποτεία ο κάτοχος του κράτους είναι και ιδιοκτήτης του, η διαδοχή είναι κληρονομική. Το κράτος ανήκει στον αρχηγό του οίκου και μεταβιβάζεται στον διάδοχό του δυνάμει της αρχής της αρρενογονίας. Η Πηνελόπη ως τοποτηρητής του θρόνου και επίτροπος του ανηλίκου Τηλεμάχου μπορούσε να παρακάμψει την τάξη αυτή εάν παντρευόταν έναν από τους βασιλήες/μνηστήρες του θρόνου[13]. Η λύση αυτή θα διευκολυνόταν προφανώς ή, έστω θα ενθαρρυνόταν, αν εξέλειπε βιολογικά ο ίδιος ο Τηλέμαχος. Όμως στην περίπτωση αυτή θα επρόκειτο για «πραξικόπημα», δηλαδή για κατάλυση της πάτριας νομιμότητας[14]. Το «ροκάνισμα» του χρόνου από την Πηνελόπη επιδέχεται από την άποψη αυτή διπλή ερμηνεία: είτε αυτήν που υιοθετεί ο Όμηρος είτε εκείνη που συνάδει με το ίδιον αυτής συμφέρον. Όντως η διατήρηση της εκκρεμότητας, της επέτρεπε να αναπληρώνει τον Οδυσσέα στη διοίκηση του κράτους και, φυσικά, να διασφαλίζει το συμφέρον του οίκου. Πράγμα που, όπως όλα δείχνουν, δεν φαίνεται ότι επετεύχθη αφού οι μνηστήρες εγκαταστάθηκαν για τα καλά στο ανάκτορο του Οδυσσέα και καρπώνονταν χωρίς αιδώ τα αγαθά του. Σε αντίθεση όμως με άλλες βασίλισσες του μυκηναϊκού κύκλου η εμμονή της Πηνελόπης στην αναμονή του Οδυσσέα απέτρεψε την εκτροπή και οδήγησε εντέλει στην αποκατάσταση της νομιμότητας..

5. Συνάγεται λοιπόν ότι η γεωπολιτική πραγματικότητα και το επικοινωνιακό σύστημα της εποχής, η φύση της κοινωνίας και του κράτους, η ίδια η μαρτυρία της Οδύσσειας συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι η Ιθάκη ως κρατική δεσποτεία συγκροτείται από το σύμπλεγμα των Ιονίων νησιών πλην της Κέρκυρας και μέρος της ηπειρωτικής ή ακαρνανικής ακτής. Από την άλλη, το νησί και το άστυ/πρωτεύουσα που καθόλες τις ενδείξεις έδωσαν το όνομά τους στο ίδιο το κράτος ήταν η σημερινή Λευκάδα. Η συνεκτίμηση των στοιχείων που με οδηγούν στο συμπέρασμα αυτό με κάνει τέλος να πιστεύω ότι η έδρα του Οδυσσέα βρισκόταν στη μέση ή στη νότια Λευκάδα, στο Νυδρί ή ενδεχομένως στη Βασιλική[15]. Για διαφορετικούς λόγους μπορεί, κατά τη γνώμη μου, να υποστηριχθεί και η μια και η άλλη άποψη. Το ζήτημα αυτό ωστόσο έχει μικρή σημασία αν αναλογισθεί κανείς ότι στασιάζεται ακόμη το μείζον, δηλαδή μια συμφωνία για την εσωτερική φυσιογνωμία και την δομή του κράτους της Ιθάκης.   

   

---

[1] Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΊΑΜΒΟΣ, 17-18/Δεκ. 2007, σελ. 42-46.

[2] Στο λιμάνι της Ιθάκης βρίσκονται πολλά νέα και παλιά πλοία (Οδύσσεια, Β, 290-295) και έμποροι (Β, 320).

[3] Πολλές και συχνές είναι οι αναφορές του Ομήρου στην «ηπείροιο» ή στην «εν ηπείρω» ακτή.

[4] Ο Όμηρος αναφέρεται «στα πολυπληθή πρόβατα και στα στριφτοκέρατα και αργοκίνητα βόδια του [Οδυσσέα]» (Οδύσσεια, Α, 90-95). Οι μνηστήρες κατανάλωναν άμετρες τροφές και κρασί, επί τριετία, χωρίς ο πλούτος του Οδυσσέα να τελειώνει, γιατί «είχε μεγάλη όντως περιουσία. Κανένας από τους ευγενείς δεν είχε τόσο μεγάλη περιουσία ούτε στην σκοτεινή [ακαρνανική] στεριά («ούτ’ηπείροιο μελαίνης») ούτε στην ίδια την Ιθάκη. Ούτε είκοσι ευγενείς μαζί έχουν τόσα μεγάλα πλούτη. Κι εγώ δεν μπορώ να… τα μετρήσω. Στην στεριά («εν ηπείρω») είχε δώδεκα αγέλες βοδιών, ισάριθμες αγέλες προβάτων, χοίρων, γιδιών που έβοσκαν άνδρες μισθωτοί και βοσκοί. Εδώ [στην Ιθάκη] διέθετε ένδεκα μεγάλα κοπάδια γιδιών όλα πολυάριθμα,…», χοιροστάσια κλπ. (Οδύσσεια, Ξ, 95-105).   

[5] «Εύμαιε, θα πει ο βασιλιάς της Ιθάκης, αλήθεια αυτά τα ωραία ανάκτορα είναι του Οδυσσέα και εύκολα αναγνωρίζονται ακόμη και αν ανάμεσα σε πολλά τα δει κάποιος. Από όλα τα άλλα είναι ξεχωριστά…» (Οδύσσεια, Ρ, 265). Το ανάκτορο του Οδυσσέα φιλοξενεί τους εκατόν οκτώ μνηστήρες, είκοσι δυο συνοδούς υπηρέτες κλπ και φυσικά το προσωπικό και τα μέλη της βασιλικής οικογένειας.

[6] Οδύσσεια, Β, 335-360. Με τα αποκτήματά του ο Οδυσσέας «μπορούσε να θρέψει και άλλους μέχρι δέκα γενιές» (Οδύσσεια, Τα, 295). Στην Τροία ο Οδυσσέας εμφανίζεται να έχει προσφέρει στους θεούς τις περισσότερες θυσίες (Οδύσσεια, Α, 64-67). Διέθετε επίσης έναν από τους ισχυρότερους στόλους μεταξύ των Αχαιών, ο οποίος όμως φαίνεται ότι δεν άφησε ίχνη πίσω του ή έγινε αντικείμενο ιδιοποίησης εκ μέρους των άλλων ευγενών της Ιθάκης. Εξού και ο Τηλέμαχος ζητάει από τους μνηστήρες να του χορηγήσουν πλοίο για να μεταβεί στην Πύλο (Β, 320) ώστε να μην ταξιδέψει σαν έμπορος, δηλαδή ως επιβάτης σε ξένο πλοίο.

[7] Το Δουλίχιο εμφανίζεται ως «πράσινο και σιτοφόρο» νησί (Οδύσσεια, Π, 397).

[8] Επιπλέον, ο Όμηρος μας πληροφορεί ότι στο νησί της Ιθάκης ο Οδυσσέας καταγινόταν «με το κυνήγι άγριων κατσικιών, ζαρκαδιών και λαγών», γεγονός που παραπέμπει σε έναν εσωτερικό ζωτικό χώρο που επαρκούσε επίσης για τη διατήρηση της άγριας φύσης (Ρ, 290-295). 

[9] «Με ποιο πλοίο ήρθες και πως σε έφεραν οι ναύτες στην Ιθάκη [ξένε]; ….Γιατί δεν πιστεύω να ήρθες εδώ πεζή (δια ξηράς)» (Οδύσσεια, Α, 170-175: «οπποίης τα’επί νηός αφήκεο; Πώς δε σε ναύται ήγαγον εις Ιθάκην;…ου μεν γαρ τι σε πεζόν οϊομαι ενθάδ’ικέσθαι»). Η ίδια διατύπωση επαναλαμβάνεται στη ραψωδία Ξ (187-190) της Οδύσσειας.

[10] Για το ζήτημα αυτό βλέπε το έργο μου, Το ελληνικό κοσμοσύστημα, τ.Α. Η κρατοκεντρική περίοδος της πόλης, Σιδέρης, Αθήνα, 2006.

[11] «..αλλ’η τοι βασιλήες Αχαιών εισί και άλλοι πολλοί εν αμφιάλω Ιθάκη, νέοι ήδε παλαιοί. ..» (Οδύσσεια, Α, 395). Ένας εξ αυτών όμως μέλλεται να γίνει «παμβασιλεύς», να βασιλεύσει σε όλη την Ιθάκη (όπ.παρ. Α, 402: «..τις εν αμφιάλω Ιθάκη βασιλεύσει Αχαιών..»).

[12] Οδύσσεια, Π, 245- 260. Ο αριθμός των ευγενών που αριθμούνται εν προκειμένω αντιστοιχεί σ’αυτούς που διεκδικούν τον θρόνο του Οδυσσέα. Σε κάθε περίπτωση όμως αντανακλά και την κατανομή της γαιοκτησίας σε κάθε ένα από τα νησιά.  Όπως προκύπτει στο Δουλίχιο -ίσως δε και στα άλλα νησιά- είχε δημιουργηθεί μια εσωτερική ιεραρχία που υπεδείκνυε γενικότερα ότι κατά τόπους η κρατική δεσποτεία αναπαρήγε το σύστημά της. Όντως, ο ευγενής Αμφίνομος ηγείται των μνηστήρων του νησιού. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο μικρός αριθμός των μνηστήρων που προέρχονται από την Ιθάκη οφείλεται όχι στο μικρό της έδαφος αλλά στην καθοριστική γαιοκτητική θέση –στο μέγεθος της γης- που κατείχε ο Οδυσσέας στο νησί ή ενδεχομένως και στη μικρότερη αμφισβήτηση εκ μέρους τους.  

[13] Οδύσσεια, Β, 85 επ., 203 επ.

[14] Οδύσσεια, Π, 380 επ.

[15] Το ανάκτορο του Οδυσσέα ήταν κοντά στη θάλασσα, το δε λιμάνι βαθύ όχι μακριά από τους βράχους, που το χτυπούσε αδιάκοπα ο άνεμος («λιμένος πολυβενθέος»)  (Οδύσσεια, Π, 325, 354). Πλησίον όμως στο άστυ που τοποθετείται κάτωθεν του Νηίου όρους υπήρχε κρήνη (πηγή) «τυκτή καλλίροος, όθεν υδρεύοντο [οι] πολίται…κατά δε ψυχρόν ρέεν ύδωρ υψόθεν εκ πέτρης» (Ρ, 205-210). 

Η Ευχή του Διόνυσου

Το «Αθέατο Μουσείο» είναι η επιτυχημένη δράση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που προβάλλει επιλεγμένες αρχαιότητες από τον κόσμο των αποθηκών. Κάθε δύο μήνες, ένα αντικείμενο παρουσιάζεται στους επισκέπτες για πρώτη φορά και ξεδιπλώνει την αφήγηση της άγνωστης ιστορίας του.

Έπειτα από τα έξι θαυμάσια αντικείμενα που ήρθαν στο φως της έκθεσης το 2015, το «Αθέατο Μουσείο» υποδέχεται το νέο έτος με μιαν ευχή, την ευχή του Διόνυσου.

Πρόκειται για έναν αττικό ερυθρόμορφο καλυκωτό κρατήρα με παράσταση Διόνυσου και Νίκης, Σάτυρου και ιματιοφόρων νέων, που εύχονται βίο ευτυχή και νίκη του θανάτου. Η ευχή του Διόνυσου αναδύθηκε την Δευτέρα 4 Ιανουαρίου στην «αίθουσα του βωμού» για να παραμείνει εκεί έως την Κυριακή 20 Μαρτίου.

Στις 5 και 12 Φεβρουαρίου, ημέρα Παρασκευή, και στις 21 Φεβρουαρίου και 13 Μαρτίου, ημέρα Κυριακή, στη μία το μεσημέρι, αρχαιολόγοι του Μουσείου υποδέχονται τους επισκέπτες στον χώρο της έκθεσης και συνομιλούν μαζί τους για τις ιστορίες και τα πάθη του Διόνυσου, που απολαμβάνει στις αίθουσές του το δικό του διαρκές συμπόσιο. 

ΠΗΓΗ